Goldie Qayiya u amba nga ha tshenzhemo yawe ya musi atshi vhuyelela tshikoloni na vhana vhawe u fhedzisa pfunzo dzawe. Lufuno lwawe lwa u guda alongo vuwa lo ṱuwa.
©Eric Miller Naho ndo vha ndo no vha mme wa vhana vhavhili ndo vhuyelela tshikoloni, ndi tshi khou dzhena kilasi ya vhathu vhahulwane vhusiku, ndi tshi khou itela u phasa murole wa vhufumi. Ṅwaha wa u fhedzisela ndo vhuyelela ndi tshi khou itela vhananga.
Vusi na Thumela, vhahulwane kha vhana vhanga. Arali ndi hane u vhuyelela tshikoloni' ndi khou ṱoḓa u wana mushumo, sa khotsi anga,' Vusi ovha atshi dzula a tshi khou ralo.
'na nṋe,' aralo Thumela. 'ho vha hu tshi khou yelwa mini tshikoloni? Ndo no vha muhulwane nahone ndi tshifhinga tsha u hola tshelede.'
'Azwo ngo tou ralo,' nda vha vhudza. 'ni khou humel, pfunzo ndi khaṋo ya vhumatshelo ni fanela u tevhela nḓila yanga na wana dzi ṱhanziela.'
vho vha vha sa khou ntenda zwavhuḓi, ndi ngazwo ndo ita uri ndi vhe tsumbo khavho.
©Eric Miller Ndo vha ndi na dzi bammbiri dza uvha mudededzi, fhedzi ndo vha ndi songo fhedza tshikolo, ngauri kale wo vha u tshi ya gudedzini ḽa vhu thitshere wo tou dzhena secondary miṅwaha miṱuku . zwazwino sa mme, nda ri ndi khwiṋe ndi vhuyelele secondary. Ndo zwiḓivha uri vhana vhanga vha ḓo tevhela, vha tshi khou shavha u fhirwa nga mme avho. Vhathu vho no dzula Oamata vho vha vha tshi khou amba uri hu fanela uvha na tshikolo tsha vhusiku tsha vhathu vhahulwane na mahosi vha tenda. Riṋe ri lugwada ra ya kha ṱhohoyatshikolo, uri ri khou humbela uvha vha u thoma u dzhena tshikolo tsha vhusiku. Vha nwala madzina ashu fhasi sa matshudeni a u thoma. Tshitevhelaho, ndo vhandi tshi khou guda na vhana vhanga.
Vhanwe vhathu vhaṱuku vhe vha vha vha songo fhedza tshikolo na vhone vho vha vha tshi khou dzhena tsha vhusiku, musi vha tshi mmbona ndi tshi khou ya tshikoloni tsha vhusiku, vha ri, 'zwi pfisa vhuṱungu, sedzani musidzana wa tshisiwana. Avha nga phasi ngauri vho no vha muthu muhulwane. Zwine vha ita ḓuvha ḽoṱhe ndi u sinḓa mavhele. Vha ḓo nwala nga thotho, ha vhaḽa makhulu.'
Nda tou vha vhudza uri. 'ni songo dzula ni tshi khou nnyamba. Ri dzhena roṱhe nahone nne ndo ḓa u dzula. Ni ḓo mbona matshelo, na vhege iḓaho, na nwedzi u ḓaho, ndi tshi khou ḓa tshikoloni, zwino ndi khwine u zwiḓowela.'
©Eric Miller Ndo vha ndi tshi ya tshikoloni ḓuvha ḽinwe na ḽinwe, musi vho no vhuya tshikoloni. Vhana vhanga vhoṱhe, vhatukana na vhasidzana, vha tshi nthusa kha mishumo ya nḓuni uri ndi kone u vhala. Ndo vha alusa nga nḓila ya vhuḓi, sa zwe vhabebi vhanga vha alusa nṋe, vha ya zwiḓivha uri vha tea u ita zwiḽiwa, u kuvha na u aina zwiambaro na u kulumaga dzharaṱa.
Ro vha ri tshi funziwa nga vhadededzi vhathihi nṋe na Vusi na Thumela ra lwela uri ri vhone uri ndi nnyi ane aḓo phasesa zwavhuḓi u fhira munwe. Arali madededzi vha ri fha mushumo, ri ṅwala roṱhe hayani musi ri tshi wana mushumo washu murahu nga murahu ha maḓuvha mavhili, vho no koreka, ro vha ri tshi lavhelesa mabambiri ashu ri vhone uri ndi nnyi ane avha uri o phasa u fhira munwe. Ho vha hu tshi vha hu nṋe. Vha tshi ri, 'Hai, hai, mma vhone vho vha vho funziwa nga tshifhinga tsha kale. Vha nga si ri kunde.' Ndo vha sumbedza vhundeme ha tshikolo, mafheleloni vhoṱhe vha fhedza vho phasa.
Zwe ra thoma u nwala roṱhe ndi ‘ndi nnyi inwi?' nda nwala nga zwithu zwa ndeme zwe zwa itea vhutshiloni hanga na zwine nda zwifuna nga nṋe muṋe. Zwa vhuvhili zwo vha zwi tshi vhidzwa 'mutakalo,' zwa vhuraru 'ṱalutshedzani ḓaka na tsimu.' Nda wana maraga dza 60 kha zwoṱhe vhana vhanga vha wana 39 kana 40. ndo vha ndi tshi vha fhira kha maanea oṱhe.
©Eric Miller Musi ri tshi nwala mulingo wa mafheloni a nwaha, ndo wana A kha Luisimane. Ṱhohoyatshikolo vha mmbudza uri, ' hupfi ndi khou fanela u dovholola u nwala hafhu.’
'ndi nga kona hani u kopela maanea?' nda ralo , ndo sinyuwa. 'vha department ya pfunzo vha khou vhona unga nṋe ndi nga tswela maanea?' ndi a funa Luisimane nahone ndi dzula ndi tshi khou luguda.
Na zwino sa makhulu, ndi na bugu ya luisimane nda dovha nda vha na Luisimane- Xhosa sa dictionary, ndi vha ndi tshi khou guda na u bvisa maipfi manwe utshi a isa kha lunwe luambo. Hu tshi fhela minwedzi nda dovha nda nwala munwe mulingo nda phasa nga E. Ho vha hu khombo. Munwe wa vhadededzi a mbudza uri vhunzhi ha madededzi vha koreka mulingo vho kambiwa zwino vha ya sedza dzina ḽa muthu vha zwi vhona uri hoyu ha ngo thanya. Ndi ḓo mufha maraga dza vhuḓi,' musi vha tshi ya kha ḽinwe vha swika vha ri, hoyu athi muḓivhi. Ndi khou mutsitsela maraga.'
U vhuyelela tshikoloni
Vusi na Thumela, vhahulwane kha vhana vhanga. Arali ndi hane u vhuyelela tshikoloni' ndi khou ṱoḓa u wana mushumo, sa khotsi anga,' Vusi ovha atshi dzula a tshi khou ralo.
'na nṋe,' aralo Thumela. 'ho vha hu tshi khou yelwa mini tshikoloni? Ndo no vha muhulwane nahone ndi tshifhinga tsha u hola tshelede.'
'Azwo ngo tou ralo,' nda vha vhudza. 'ni khou humel, pfunzo ndi khaṋo ya vhumatshelo ni fanela u tevhela nḓila yanga na wana dzi ṱhanziela.'
vho vha vha sa khou ntenda zwavhuḓi, ndi ngazwo ndo ita uri ndi vhe tsumbo khavho.
Goldie the Scholar
Vhanwe vhathu vhaṱuku vhe vha vha vha songo fhedza tshikolo na vhone vho vha vha tshi khou dzhena tsha vhusiku, musi vha tshi mmbona ndi tshi khou ya tshikoloni tsha vhusiku, vha ri, 'zwi pfisa vhuṱungu, sedzani musidzana wa tshisiwana. Avha nga phasi ngauri vho no vha muthu muhulwane. Zwine vha ita ḓuvha ḽoṱhe ndi u sinḓa mavhele. Vha ḓo nwala nga thotho, ha vhaḽa makhulu.'
Nda tou vha vhudza uri. 'ni songo dzula ni tshi khou nnyamba. Ri dzhena roṱhe nahone nne ndo ḓa u dzula. Ni ḓo mbona matshelo, na vhege iḓaho, na nwedzi u ḓaho, ndi tshi khou ḓa tshikoloni, zwino ndi khwine u zwiḓowela.'
U sika muṱaṱisano
Ro vha ri tshi funziwa nga vhadededzi vhathihi nṋe na Vusi na Thumela ra lwela uri ri vhone uri ndi nnyi ane aḓo phasesa zwavhuḓi u fhira munwe. Arali madededzi vha ri fha mushumo, ri ṅwala roṱhe hayani musi ri tshi wana mushumo washu murahu nga murahu ha maḓuvha mavhili, vho no koreka, ro vha ri tshi lavhelesa mabambiri ashu ri vhone uri ndi nnyi ane avha uri o phasa u fhira munwe. Ho vha hu tshi vha hu nṋe. Vha tshi ri, 'Hai, hai, mma vhone vho vha vho funziwa nga tshifhinga tsha kale. Vha nga si ri kunde.' Ndo vha sumbedza vhundeme ha tshikolo, mafheleloni vhoṱhe vha fhedza vho phasa.
Zwe ra thoma u nwala roṱhe ndi ‘ndi nnyi inwi?' nda nwala nga zwithu zwa ndeme zwe zwa itea vhutshiloni hanga na zwine nda zwifuna nga nṋe muṋe. Zwa vhuvhili zwo vha zwi tshi vhidzwa 'mutakalo,' zwa vhuraru 'ṱalutshedzani ḓaka na tsimu.' Nda wana maraga dza 60 kha zwoṱhe vhana vhanga vha wana 39 kana 40. ndo vha ndi tshi vha fhira kha maanea oṱhe.
Flawed System
'ndi nga kona hani u kopela maanea?' nda ralo , ndo sinyuwa. 'vha department ya pfunzo vha khou vhona unga nṋe ndi nga tswela maanea?' ndi a funa Luisimane nahone ndi dzula ndi tshi khou luguda.
Na zwino sa makhulu, ndi na bugu ya luisimane nda dovha nda vha na Luisimane- Xhosa sa dictionary, ndi vha ndi tshi khou guda na u bvisa maipfi manwe utshi a isa kha lunwe luambo. Hu tshi fhela minwedzi nda dovha nda nwala munwe mulingo nda phasa nga E. Ho vha hu khombo. Munwe wa vhadededzi a mbudza uri vhunzhi ha madededzi vha koreka mulingo vho kambiwa zwino vha ya sedza dzina ḽa muthu vha zwi vhona uri hoyu ha ngo thanya. Ndi ḓo mufha maraga dza vhuḓi,' musi vha tshi ya kha ḽinwe vha swika vha ri, hoyu athi muḓivhi. Ndi khou mutsitsela maraga.'
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe