Kei Apple Fruit: Muhandzu wa Juzi Lowungana Mimitwa

© Raasgat
Kei Apple (Dovyalis caffra) yitlhela yitiveka tani hi appelkoosdoring, Umgokolo, Amagokolo, wild apricot, um-Qokolo, Umkokola, Dingaan’s apricot na Motlhono. Nsinya wild apricot (D. zeyheri) na wa common sour berry (D. rhamnoides ) i tinxaka timbirhi ta mihandzu leyi eka ndyangu wa Dovayalis. Nsinya wa Kei Apple wukota ku kondzedlela dyandza na gwitsi laha wutshamaka wuri rihlaza nkarhi hinkwawo naswona wukula kufika exikarhi ka 3 na 5m hi kuleha. Wukumeka enhoveni laha kungana minkova, eka tindzhawu letinga oma, kuva na misinya kumbe byasi byo leha e nhoveni yale swifundzheni swa Eastern Cape, KwaZulu-Natal na Limpopo.
Nsinya lowu wa mitwa wa Kei Apple wutirha kahle ku endla ndzilikani kumbe kubiyela muti (loko yibyariwe yi manyana naku tsemetiwa) naswona wuna timintsu letinga nghenelelekiki. Ximilani xakona xitisiwile kusuka e England 1838 kutani wuhangalaka misava hinkwayo laha awu byariwa tani hi kubiyela muti eka swirhapa swale kusuhi na lwandle – wu kondzelela misava ya xiyimo xale hansi swinene ya saline soil na sea spray. Mabilomu yakona ya fuwile hi nectar; ya koka rinoko ra maphaphatani na switsotswani kasi mihandzu yina ndhuma eka swinyenyani na vanhu naswona matluka ya wona ya rhandziwa hi tihomu.
Mihandzu ya Kei Apple yidyiwa yiri xivumbeko xa juzi kumbe flawuri – kufana na apricot. Yitala ku katsiwa eka fruit salad, yi endla jamu yakahle swinene naswona yitirhisiwa eka makhekhe kumbe yi tirhisiwa eka swin’wiwa swa mihandzu. Yitala kutekiwa yitele acid loko yi dyiwa yoxe - Kei Apple iyva kahle loko yitsemeleriwa kutani yi cheriwa chukele loko yinga se dyiwa. Mihandzu loko yinga vupfangi yinga vandliwa kasi makamba ya nyikiwa swifuwu swidya. Mihandzu yi vupfa kusukela hi August kuya eka October naswona yiva kahle loko yitshoveriwa yitele hiku tirhisa mukwana kusivela leswaku nhlonge yakona yinga handzuki.
Kei Apple wu kondzelela dyandza na gwitsi naswona wumila loko wubyariwe hi mbewu kumbe tinyungu kusuka eka mihandzu lowunga vupfa. Tinyungu tifanele ku basisiwa kutani ti omisiwa loko tinga se byariwa.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni