Temo ya Liki

© Louise Brodie

Ho Ata

Ho ata
Ho ata ho tswa ho peo

Mokgwa wa ho Lema

Diliki e ka ba ho toba ka peo naheng kapa ka ya jalwa ka diterei tsa dipeo le ho hodiswa ka hara dikgurumetso tsa ho lema. Ha dipeo di le bolelele ba 15 cm ka mora dibeke tse 6, di lengwa masimong. Boholo ba balemi ba kgwebo ba kgetha ho lema dipeo kaha sena se fana ka tiiso e nepahetseng ya boleng ba dijalo ka hekthera mme dijalo di kotulwa kapele mme di kopane haholwanyane.
Ho lema liki ka matsoho ke mokgwa o matla wa ho sebetsa le kahoo o theko e boima. Ho lema le ho lema ha dipeo ka ho toba ho ka etswa ka mokgwa o nepahetseng. Ho fumana dikgahla tse ntle le tse telele ka ho fetisisa tse tshweu tse nang le shanks kapa dikutu ho molemo ho atamela melapo ya boima ba 15cm le ho lema peo ka tlasa molamu ona ebe o kwahela metso le tlaase ka mora ho lema. Dibeke tse nne hamorao hang ha dimela di thehile mobung di ka phunyeletswa ho fihlela di kwahela sekgahla. Bolelele bo botle ba karolo ya blanched kapa e tshweu ya kutu ke 15cm ho isa ho 20 cm.
Ha o ntse o etsa peo e tobileng, ho laola mofoka ke bothata bo boholo nakong ya mekgahlelo ya pele ya kgolo. Ka lebaka lena, ho lengwa ha dipeo tsa liki ho tlwaelehile haholwanyane ke balemi ba kgwebo kaha sena se dumella ho laola lehola ka katleho pele ho temo.

Ho Arolwa

Dimela di ka arolwa ka 15 cm ka ntle ho mela e ka bang 30 cm kapa 50 cm ntle le mela e fapaneng e setseng ya terekere le ho kenya tshebetso ya sephethephethe ha ho hlokahala. Sena se lokela ho fana ka dimela tse ka bang 120 000 ho ya ho 200 000 ka hektare.
Diliki tse nyane di lenngwe haufi-ufi hobane nako ya tsona e ntseng e hola e kgutswanyane mme mofoka ha ho bonolo ho ba bothata.

Nako ya ho Jala

Ho jala peo ya liki ka dipeipi tsa peo ho etswa dipakeng tsa dibeke tse tsheletseng le tse robedi pele ho nako ya ho jala peo.
Afrika Borwa, dinako tse pedi tse tlwaelehileng tsa ho jala diliki ke hwetla, ho tloha mathwasong a Hlakubele ho fihlela mathwasong a Mmesa, hape hape nakong ya mariha ho fihlela ka Phupu le ka Phato.

Nako ya ho Lema

Dipeo tsa liki di lenngwa ka Mmesa le Motsheanong le hape ho elella bofelong ba Phato le Lwetse.

Nako ya ho Hola

Diliki tse hlahisitsweng ka dimela di nka dikgwedi tse tsheletseng ho itokisetsa kotulo. Kahoo haeba peo e lenngweng mathwasong a Hlakubele di se di itokiseditse ho kotulwa ka Phato kapa ka Lwetse.
Haeba semela se hlahisitsweng hantle se lenngwe bohareng ba Mmesa kapa mathwasong a Motsheanong e ka ba se loketse ho kotulwa ho elella bofelong ba Phupu kapa mathwasong a Phato. Ho jalwa ha dipeo tsa liki ho ena le ho jala peo ho boloka nako le chelete ya kgwebo ya kgwedi.
Diliki tse nyenyane tse bonolo di kotulwa ka potlako dibeke tse robedi ho isa ho tse leshome ka mora ho jala dipeo.

Ho Hlahisa Ditholwana

Jwalokaha ho boletswe ho lokisetsa mobu, ho na le keletso e ntle ya ho nka mohlala wa mobu le mohlodi wa ditsebi tsa litsebi ho etsa bonnete ba hore dikopo tse nepahetseng tsa dimatlafatsi di fumaneha sebakeng se itseng se ntseng se hola.

Kgothaletso e latelang ke tlwaelo e ka latellwang ha ho lengwa diliki. Bekeng pele o lema dipeo, sebedisa 250kg ho ya ho 300kg tsa 2:3:4 (30) ka hektare ha o lokisetsa bethe ya semela le ho kenya ka hara mobu o moholo wa 20 cm. Sena se fana ka dimatlafatsi hang ka mora ho lema dipeo tsa liki mme se tla fa semela ka matla ho qala hantle le ho thusa ka kgatello ya kelello e entsweng nakong ya tshebetso ya ho fetisetsa.

Haeba o jala peo ya leek, kopa kopo ya pele ya moitedi haufi le mela ya semela hang ha dimela tse ncha di qala ho hlaha. Dibeke tse pedi ho isa ho tse tharo hamorao, ho phatlalatswa (ho hasana) ho tshwana le tshebetso ya pele ka mela ya dimela.

Kamora dibeke tse ding tse pedi ho isa ho tse tharo, kopo ya boraro ya 250 kg ka hektare ya LAN (28) e ka phatlalatswa ka lehlakoreng la dimela. Sena se lokela ho ba se lekaneng hore mobu o fihle moyeng mme o itokisetse kotulo. Hopola ho tlwaela ho laola mofoka ha mofoka o tla tlatlapa semela sa dimatlafatsi tse fanweng.

Ho Nosetsa

Sebedisa 10 mm ka letsatsi pele o lema dipeo tsa leek le 10 mm hang ka mora ho lema. Ho nosetswa ha beke le beke ya 20 ho isa ho 30 cm ho arotswe dikarolo tse pedi kapa tse tharo bekeng kaofela ho lokela ho ba le ho lekaneng ho boloka kgolo e kgolo nakong yohle ya ho hola. Ho bohlokwa ho boloka mobu o le mongobo empa o sa kene metsi.

Translated by Bongani Matabane