Inhlanyelo yemaLitchisi

© Asit K. Ghosh

Emalitchisi akasiyo imvelaphi yase Ningizimu Afrika; inhlanyelo yemalitchisi yangena ichamuka endzaweni yase Florida lese United States of America kanjalo nase India, eTaiwan nase China.

Tinhlobo tema Litchisi

Emalitchisi ahlukene ngemacembu lamatsatfu – iMauritius, iChinese ne Madras – kanye nelicembu lema Chinese lwenhlanyelo levama kuhlanyelwa ngaphesheya.

eNingizimu Afrika, umkhicito wemalitchisi ikhuliswa yinhlobo yeMauritius yema litchisi. Lelicembu le Mauritius livame kuhlanyelwa endzaweni kanjalo nangaphandle noma ngaphesheya bese likhokha kukhokha lokuhle noma lokuchazako kanye nesitselo lesihle lesisezingeni. Sibonelo yi HLH Mauritius.

Lelicembu lema litchisi lenhlanyelo yema Chinese likhokha sitselo lesihle lesisezingeni kepha lenta kuphuma lokuphansi kakhulu. Lenhlobo yemaChinese yemalitchisi ivame kuba netinhlavu telulwimi-lwenkhukhu. Inhlanyelo ifaka iHaak Yip kanye neTinyanga leTintsatfu Letibovu.

Lelicembu le Madras likhokha titselo letinhle letibovu, lizinga lesitselo liphansi. iMcLean Red lilitchi le Madras.

Inhlanyelo yemaLitchisi eNingizimu Afrika

Nomanje tinhlanyelo letiningi setihloliwe eNingizimu Afrika, kuhlanyelwa kwemalitchisi entsengo abekeke ngetinhlanyelo letimbili, iHLH Mauritius (lephindze yatiwe ngekutsi yi Tai So) ne McLean’s Red.

Lilitchisi lelifike kucala, Inyanga Yesitsatfu Lebovu ingakhiwa kusuka ngenyanga yeMphala. Linesitselo lesikhulu lesimise – kwenhlitiyo nesikhumba lesicinile lesibabovu lotopele naselivutsiwe. Letinhlavu tinkhulu phindze nalenyama legegelete lendumbu igucuka ibensundvu ngesikhatsi lesitselo sivutfwa. Lesihlahla sikhula sicondze kepha akukhonakali kutsi sijonyelelwe ngenca yekuba likhuni lelomile.

iHLH Mauritius yetfulwa la eNingizimu Afrika ngemnyaka wa 1875 kantsi futsi yinhlanyelo yesikhatsi lesisemkhatsini sesitselo lesisemkhatsini lesinenyama lephushukako lenongotelako kanye nesikhumba lesibovu nasesivutsiwe. Lesihlahla lesikhulako sivame kuba nesicholo lesisakatekako, nalesilimala melula emoyeni.

iMcLean’s Red yinhlanyelo yesibili lehlanyelwako eNingizimu Afrika, ikhiwe emkhatsini wekuphela kwesikhatsi. Inenyama lephansi kuya endumbini ngenca yendumbu lenkhulu kepha inenyama letsambile lenongotelako. Lesitselo sibabovu kanye nentfo lecijile. Tihlahla tikhombisa kukhula lokusakatekako.

iWai Chee nguyona nhlanyelo lengiyo lelinywa eChina kantsi yetfulwa eNingizimu Afrika kuphela ngemnyaka wa 1990. Ngemalitchisi lasemkhatsini ngebukhulu esikhatsi lesiphutako nesikhumba lesisamtfubi losabovu, lenyama kanye nendumbu lencane. Lesihlahla sincane futsi sihlangene asibonakali ngekhatsi.

Inhlanyelo Lensha

Cwalinga ngekhatsi kunhlanyelo yemalitchisi lamasha buka ekukhokheni kanye nelizinga letintfo tetitselo, letifana netindumbu letincane. Phindze lucwalingo lubuke ekwakheni kukhokha lokusetulu kanye nekuhlanyela muva, ikakhulu etigodzini letikhokha ekucaleni namuva eNingizimu Afrika. Loku kuchubela ekukhuliseni bukhona bemalitchisi eNingizimu Afrika ngetikhatsi lapho khona kukhona umkhicito lokalekile kusuka endzaweni yemkhicito wase nyakatfo, kusho kubita lokuphakeme kanye nekufunwa lokukhulile kwemalitchisi ase Ningizimu Afrika lahanjiswako, kakhulu kuya eChina. Loku kuphindze kuchaze kuba nekutsatsa kwemkhicito wemalitchisi lohambela kunyanga yeNdlovana kuhambisana nekujabula  ngeKuJutjwa Kwemnyaka wase China. Lemakethe yase China kakhulu itsandza sitselo lesikhulu lesinelibala lelihle kanye netindumbu letincane.

Translated by Phindile Malotana