Swibyariwa swa Tinombhela

© Asit K. Ghosh

Tinombhela ahile kaya ka tona e Afrika Dzonga; tinxaka ta tinombhela tilo tisiwa kusuka e Florida e United of America xikan’we nakusuka e India, Taiwan na China.

Tinxaka ta Tinombhela

Tinombhela ti avanyisiwe hi mintlawa yinharhu - Mauritius, Chinese na Madras - laha ntlawa wa muxaka wa Chinese wu rimiwaka ngopfu e matikweni yale handle. 

E Afrika Dzonga, vuhumelerisi bya tinombhela byi taleriwe hi muxaka wa Mauritius. Ntlawa wa Mauritius hixitalo wu byariwa laha kaya nale matikweni mambe naswona wu tisa mbuyelo lowu tsakisaka na khwalithi ya kahle ya mihandzu. Xikombiso i HLH Mauritius.

Ntlawa wa Chinese wa tinombhela wuhumelerisa mihandzu ya khwalithi ya kahle swinene kambe mbuyelo wule hansi. Muxaka wa Chinese wutala kuva na mbewu ya chicken-tongue. Swibyariwa swikatsa Haak Yip na Three Months Red.

Nltawa wa Madras wutisa muhandzu wosaseka swinene wotshuka kambe khwalithi yawona ayi tsakisi. McLean Red i nombhela ya Madras.

Swibyariwa swa Tinombhela e Afrika Dzonga

Hambi leswi tinxaka totala tinga ringetiwa e Afrika Dzonga, swimilani swa tinombhela to xavisiwa swina tinxaka timbirhi, HLH Mauritius (leyi tivekaka hi Tai So) na McLean's Red. 

Tinombhela to rhanga, Third Month Red tinga khiwa kusukela hi October. Tina xivumbeko lexikulu xa mbilu na nhlonge yotiyela yotshuka loko tivupfile. Nyungu yakona yikurile naswona swalendzeni swihundzuka buraweni loko muhandzu wu vupfa. Nsinya wukula wuya henhla kambe aswi olovi kuva kunga cheriwa rhavi rin’wani hikwalaho ka leswi wungana rihunyi ro oma. 

HLH Mauritius yitisiwile e Afrika Dzonga hi 1875 naswona i muxaka wale xikarhi ka nguva lowungana muhandzu woka wunga kulangi ngopfu lowu tsokombelaka wutlhela wuva na nhlonge yotshuka loko yivupfile. Nsinya lowu wukulaka swinene wutala kuva na xihuku lexi hangalakaka ehenhla naswona xitshoviwa ngopfu hi moya. 

McLean’s Red i muxaka wa vumbirhi lowu byariwaka ngopfu e Afrika Dzonga, wu khiwa exikarhi kuya emakumu ka nguva. Awuna swakudya swotala hikwalaho ka nyungu yinga kula ngopfu kambe swalendzeni swivevukile kutani swinyanganya. Muhandzu i wotshuka wutlhela wutontswa. Misinya yakona yikombeta kukula swinene yi hangalaka. 

Wai Chee hiwona lowu byariwaka swinene e China naswona wutisiwile e Afrika Dzonga hiva 1990. I muhandzu wale xikarhi wa tinombhela lowu khiwaka emakumu ka nguva lowungana nhlonge ya xitshopani kuya eka kutshuka, wunuhela kahle naswona wuna nyungu leyintsongo. Nsinya wakona wutlhumile.

Swibyariwa Swintshwa

Vulavisisi eka tinxaka ta tinombhela byi langutisisa eka vuswikoti byo tisa mihandzu na khwalithi ya wona, kufana na mbewu yakona. Vulavisisi byi tlhela byi languta eka kuendla mbuyelo wale henhla hiku hatlisa xikanwe na tinxaka leti hlwelaka ku vupfa, nopfu ngopfu eka tindzhawu tin’wana leti hlwelaka kuva na mihandzu ta Afrika Dzonga. Leswi swi endla leswaku kuva naku tlakuka ka vukona bya tinombhela e Afrika Dzonga hi minkarhi leyi vuhumelerisi byinga e hansi swinene eka vahumelerisi vale northern hemisphere, leswivula ntsengo wale henhla xikan’we naku tlakuka ka kulaveka ka tinombhela ta Afrika Dzonga kuva tixaviseriwa matiko yale handle ngopfu ngopfu tiko ra China. Leswi switlhela swivula kutlakuka ka vuhumelerisi bya tinombhela hi nhweti ya February leswi kotlanaka na kutlangela ku hela ka lembe rale China. Makete wale China wutsakela ngopfu muhandzu lowukulu lowungana muhlovo wa kahle na tinyungu letintsongo.

Translated by Ike Ngobeni