Ṱamatisi
Dzina ḽa tshi saitsi: Lycopersicon esculentum mill.
Dzna ḽo ḓoweleyaho: Tomato, Tamati, Tamatiso na u tamatisi
Maṱamatisi a ṱafulani ndi one ono ṱavheswa kha ḽifhasi havha na manwe ane aya fhira mahumaṱamu ane avha hone. Mutshelo hoyu una lycopene na vitamin c. Matamatisi a shumiswa nga nḓila nnzhi dzo fhambananaho. Haya maṱamatis ane avha o itelwa u ḽiwa u nga a ḽa wo tou a kadzinga kana wo tou a bika. Maṅwe aya omiswa manwe a kona u shumiswa kha u ita tomato sauce. Aya dovha hafhu a shuma kha dzi sobo, chutney, jama na zwinwe zwinzhi zwo fhambananaho.
U Phaḓalwadzwa ha Zwimela
Mutamatisi ndi muri une u tshi hula usi lapfe wa tou ya matungo fhedzi uya dzulela u ṱavhiwa tshifhinga tshoṱhe u tshiitelwa mitshelo yawo. Ndi tshimela tshine tsha vha uri tshi na mahaha, tsha vha na tsinde ḽi songo khwaṱhaho. Maṱari ana mahaha a dovha a fhambana nga tshivhumbeo. Tshimela this vha na maluvha a muvhala wa ṱada. Mutshelo uvha una tshivhumbeo tsha tshipulumbu ya fhambana nga tshivhumbeo ya vha na muvhala mutsuku kana pinki na tshitopi musi u tshi vho kaṋiwa. Tshimela tshibveledza mbeu ine ya vha uri yo banda ya yela matungo ya vha na mahaha na muvhala wa buraweni yo thanyaho.
U Lugisela Mavu
Mavu a hone a fanela uvha o limiwa a vhibva lune zwa nga ita 1,2 mm na u tsela fhasi ha 600mm. Mavu a fanela uvha o tou limiwa nga forogo kana dzembe kana tshipeidi. Mavu a vha atshi khou itelwa uri akone u sekena zwavhuḓi midzi i kone u tsa. Na uri maḓi asa dzhene nga vhunzhi. Muṱamasi zwo u lelutshela vhukuma uri u kone u ḓowela mavu na uri mavu ane avha ana 15% uya kha 35% ya vumba ndi one ane a vha a vhuḓi khao zwi ita uri i bvise na mvelele dza vhuḓi. Hetshi tshimela tshi a kona u konḓelela pH I 5.0 uya kha 7.0. musi u tshi khou itela u tou bveledza zwa maṱhakheni mavu afanela uvha o pfuma asi na zwi khukhulisi.
Mutsho
Vhunzhi ha mutsho wa Afrika Tshipembe u a tendela zwimela na u bveledza ha maṱamatisi kha masimu o vuleaho kha zwipiḓa zwoṱhe zwa shango nwaha woṱhe naho huna uri maṱamatisi a ṱoḓa musi hu tshi khou rothola. Ha anḓani na murotholo na hone a aluwa zwavhuḓi arali hu 20°C uya kha 25°C hune nga ṅwedzi mutsho wahone u fanela uvha henefha kha 18°C uya kha 27°C. Arali mufhiso wa gonyesa uya kha 35 wa tsa wa swika kha 12 hezwi zwi ya tshinyadza tshimela na zwine tsha bveledza. Musi hu tshi khou fhisesa, na mimuya yo omaho zwiita uri maluvha awe ngeno hune ha dzula mvula dzi tshi khou na zwi tshi ḓisa malwadze a maṱari. Zwenezwo zwiita uri zwi vhe zwa ndeme uri maṱamatisi atshile fhethu hune ha vha uri ho oma.
Translated by
Khalirendwe Nekhavhambe