Tamatisi

© Louise Brodie
Ligama lebucwephesha: Lycopersicm esculentum Mill
emagama lajwayelekile: tomato, tamati, tamatiso, utamatisi.
Ematamatisi labitwa ngekutsi ma ‘table tomatoes’ ngulenye yetinhlobo lehamba embili ngekukhicitwa, kunaletinye tinhlobo tabo tamatisi letitinkhulungwane. Tamatisi unemusoco ku ‘lycopene’ futsi na vitamin C. tamatisi usentjetiswa ngetindlela letinyenti. Tamatisi lovutsiwe udliwa unjalo noma usebentiswe ekuphekeni. Tamatisi uphindze usebentiswe kwenta ‘itomato sauce’, imphuphu kanye nelisobho, jamu noma tamatisi losetikoteleni.

Kuma kwesihlahla

Tamatisi uhlala akhona njalo kepha ulinywa njenge sihlahla semnyaka wonkhe, alinyelwa ticadze tawo. Lesi sihlahla lesinemagala laneboya futsi atsambile. Emacembe akhona akhona aneboya futsi nawo, ayashiyana ngebukhulu. Lesihlahla sikhipha timbali letibutfubi ngemubala. Letitselo tijwayele kuba yindingilizi kepha tikhona letinye tinhloboletingasiyo indingilizi, loku kusho kutsi tiyashiyana ngendlela letima ngayo nangemubala, imibala kuba ngulobovu kuya kulophinki noma lobutfubi nawuvutsiwe.

Kulungiswa kwemhlabatsi

Kahle kahle umhlabatsi kufanele ube 1.2 mitsa kepha kushobela loku ngemakhulu lasitfupha (mm) nako kuvumelekile. Tsambisa umhlabatsi kahle ngokusebentisa ifologo yekulima. Tsambisa umhlabatsi kahle wentele kutsi timphandze nemanti kukhone kuhamba kahle. Kufanele ususe wonkhe ematje timphandze titokhona kuhamba kahle. Tamatisi usheshe ujwayele tinhlobo temihlabatsi, umhlabatsi lonelibumba lelingaba ngemapercenti langendluli kumashumi lamatsatfu nesihlanu, ngiwo lapho khona tamatisi wenta kahle khona. Tamatisi uyazama kubeketela lapho umhlabatsi u ‘acidic’ khona. Kepha kuze ukhule kahle umhlabatsi kufuneka ube uvundzile unemcuba kubebete tilwanyana.

Simo selitulu

Kushintja kwesimo selitulu etindzaweni letinyenti tase Ningizimu Afrika kwenta tamatisi alinywe umnyaka wonkhe, kepha kahle kahle ematamatisi enta kahle esikhatsini lesishisako. Tamatisi awusitsandzi simo selitulu lesibandza kakhulu, ukhula kahle kuzinga lekushisa lelingemashumi lamabili kuya kungemashumi lamabili nesihlanu. Nangabe kushisa kwendlula kumashumi lamatsatfu nesihlanu noma yehle ngephansi kwelishumi nakubili loku kulimata bunandzi nelizinga latamatisi. Kushisa nemoya loshisako ubanga kuwa kwetimbali, nekuna kwelitulu kakhulu kubanga kubhebhedzeka kwesifo semacembe. Kusicwayiso kutsi, ematamatisi akhuliswe endzaweni leyomile lapho kutohlala kuniselwa khona.

Tinhlobo tetinhlanyelo tematamatisi

Fresh market Tomatoes: Floradade, Karino, Rodade, Star 9001, Star 9003, Zeal, Fortress
Jam and preserving tomatoes: HTX 14, Legato, Roma, Rossol, Star 9056F, Sun 6216
Cherry Tomatoes: Bamby, Josephine, Little Wonder, Songold, Flavorita, Jasper

Translated by Thandokuhle Motha