Tamatisi

© Louise Brodie

Vito ra xi science: Lycopersicon esculentum Mill.
Mavito ya ntolovelo: Tomato, Tamati, Tamatiso, uTamatisi

Matamatisi iswinwana swa swibyariwa leswi byariwaka ngopfu emisaveni naswona kuna tinxaka tohambana hambana letikumekaka. Matsavu lawa ya fuyile hi lycopene na Vitamin C. Matamatisi yatirhisiwa hitindlela tohambana hambana. Matamatisi lawa yanga vupfa ya dyiwa yatetano naswona yanga tlhela ya katingiwa kumbe kuswekiwa kunene. Yanga tlhela ya omisiwa kumbe kutirhisiwa kuhumelerisa tomato sause, puree, powder kumbe supu hambi kucheriwa exikoteleni, chutney kumbe jamu.

Nhlamuselo ya Ximilani

Matamatisi ya byariwa nkari wunwana na wunwana wa lembe laha kukumekaka mihandzu yakona. Nsinya wakona wuna marhavi naswona wuva na misisi nyana laha marhavini xikanwe na marhavi yoka yanga tiyangi no kokova ehansi. Matluka nawona yana misisi xikanwe no hambana kuya hi xiyimo. Ximilani lexi xihumesa mabilomu ya xitshopani. Mihandzu yakona iya xirhendzevutani naswona yahambana hi xiyimo na muhlovo, kusuka eka yotshuka kuya eka pink kumbe xitshopani loko yavupfile. Ximilani lexi xihumesa mbewu leyinga phambarhala, yiva na curve notlhela yava na misisi nyana ya muhlovo wa buraweni wovonikela.

Swilaveko swa Misava na Ndzulamiso

Hixitalo misava yifanele kuva yikota ku khoma mati kufikela eka 1.2 m kambe naku enta kufika eka 600mm swi amukelekile. Misava yilava ku pfuxetiwa hiku rimiwa kumbe kutirhisa foroko, xikomu kumbe xipedi. Kupfuxeta misava swikahle kuva timintsu tita kota kunghenelela kuya ehansi na leswaku mati yata kota kutshama. Susetela maribye xikanwe no fayetela maguvadi leswaku timintsu tita kota kunghenelela kahle emisaveni.
Nsinya wa tamatisi wukota ku kondzelela eka misava leyingana xivumbeko xakahle lexingavaka 15% kuya eka 35% ya vumba leyivaka kahle swinene no vuyerisa eka kunghenelela ka timintsu emisaveni naleka leyi khomaka kalhe mati swinene ya loam. Ximilani lexi xikondzelela misava leyingana acid xikan’we na pH ya 5.0 kuya eka 7.0. Kuva yihumelerisa mihandzu yakahle, misava yifanele kuva yifuwile swinene xikan’we no pfumala ti nematodes.

Maxelo

Kuhambana loku kulu eka kuhambana ka maxelo laha tikweni ra Afrika Dzonga swi pfumelela kubyariwa no humelerisiwa ka matamatisi eka masimu lawa ya pfulekeke eka tindzhawu tin’wana ta tiko lembe hinkwaro hambi leswi matamatisi yanga swibyariwa leswi swirhandzaka nguva yokufumela. Matamatisi ayakumani na xirhami kumbe gwitsi naswona maxelo yakahle kuva matamatisi yakula kahle hiloko ya fika exikarhi ka 20°c kuya eka 25°c, laha mahiselo ya nhweti yafanele kuva exikarhi ka 18°c na 27°c.
Loko maxelo ya hundza 35 naswona yachika kuya ehansi ka 12 leswi swingava na swita ndzhaku swobiha swinene eka matswariwelo ya mihandzu. Mimoya yo hisa, yo oma hiswona swiendlaka leswaku mabilomu yaw a kasi kutsakama na timpfula kumbe maxelo lawa yangana mpfula ya endla leswaku kuva na mavabyi ya matluka ya swimilani leswi. Leswi swiendla leswaku swihlohleteriwa kuva matamatisi ya byariwa eka tindzhawu letinga oma letingo cheletiwa kunene.

Switshoveriwa

Fresh market Tomatoes: Floradade, Karino, Rodade, Star 9001, Star 9003, Zeal, Fortress
Jam and preserving tomatoes: HTX 14, Legato, Roma, Rossol, Star 9056F, Sun 6216
Cherry Tomatoes: Bamby, Josephine, Little Wonder, Songold, Flavorita, Jasper

Translated by Ike Ngobeni