Ndila dza u kona u langa bulasini la dzi litshisi zwi ya bva na kha kulangele kwa hone, zwine vha limisa zwone, zwa dovha zwa bva na kha tshaka dza muri. Hezwi hu vha ho kateliwa na manyoro, u sheledza, u fhungudzela miri, girdling, u tsireledziwa ha muri na musi hu tshi vho kaniwa na kulangele kwa malwadze.
Huna ndivho nnzhi ine ha vha hu tshi khou tsivhudziwa ine ya nga wanala nga u vha murado wa dzi ngudo dza Litshisi na ubva kha vhadivhi vhahulwane vha zwa ndimo. Vha (SALGA) vha ya tikedza na u kona u langa u bveledziwa ha dzi litshisi.
Zwine zwa Fanela u Itwa Musi hu Tshi Khou Langiwa dzi Litshisi Tsimuni
Vhubvo ha miri ya dzi litshisi ndi vhukovhea ha China. Ngeno kha shango la Afrika Tshipembe u tshi vhona u dala ha dzi litshisi zwi vha zwi tshi khou bva kha u sheledziwa. U dala ha u sheledziwa zwi nga bva na kha vhukale ha muri, mutsho na lushaka lwa mavu. Tshaka dza u sheledziwa u fana na drip na micro dzothe dzi ya shuma Afrika Tshipembe.
Zwine zwa fana na u sheledza, u nyora na zwone ndi zwinwe zwa zwithu zwihulwane ri tshi da kha u bveledziwa ha dzi litshisi. Miri ine ya vha uri i kha di vha miswa i fanela u nyoriwa nga murahu ha musi yo no thoma u vhonadza matari a u thoma. Kha minwaha mivhili ya u tou thoma zwa u sheledza zwi fanela u khethekanyiwa zwa bva zwipida zwa malo zwine zwa fana nga khalanwaha ya u aluwa (Khubvumedzi u swika Lambamai). U bva hafho u shelwa ha manyoro hu ya kona u fhungudzwa.
U nyoriwa ha miri ine ya vha uri yo anwa zwi nga itwa nga murahu ha u kana musi isaathu thoma ubva hafhu maluvha na u vha hone ha mitshelo musi muri wa mu litshisi u tshi dzhena madi na tsifhinga tshine wa vha u tshi khu toda pfushi. Zwau shela manyoro zwi fanela u itwa nga ndila ine dzi mvelelo dza musi hu tshi toliwa mavu dzo vha dzi tshi khou amba zwone kana zwine zwa nga vha zwo ambiwa nga mudivhi wa zwa ndimo.
Musi hu tshi khou thoma u vha na mitshelo kha muri, hu fanela u shumiswa mishonga ya u lwa na zwikhokhonono zwine zwa nga fhedza zwo tshinyadza zwine zwa wanala kha muri honoyu.
Uri muri u vhe na mitshelo minzhi u fanela u vha u tshi khou sheledziwa na u geredzeliwa nga ndila ine ya vha uri yo tea na u nyoriwa ndi hone mitshelo ya hone i tshi vha ya vhudi. Zwo nonga zwenezwo, u sheledza zwine zwa vha zwavhudi na u nyora nga ndila zwi ya thoma kha uri matari na mutshelo zwi sa wele fhasi na u swa nga duvha. Huna nethe ya murunzi, ine ya kona u vala tsimu yothe, yo divhiswa kha vha ndowetshumo ya dzi litshisi na hone i khou shuma zwavhudi zwi ya fhungudza na uswa nga duvha na u fhungudza zwine zwa vha zwi tshi khou itwa nga mutsho u kondisaho.
Zwa u kona u vala mitshelo nga pulastiki zwi vha zwi tshi khou thusa kha u thivhela duvha, ubva mitwe ha mitshelo u tshinyadziwa nga zwithu zwine zwa fhufha, zwine zwa la dzi litshisi, zwinoni na magwitha. Hu divha na kunwe kushumele kune kwa vha uri ku ya konda vhukuma kune kwa ita uri hu vhe na vhuthada musi ro sedza zwithu zwine zwa vha uri ndi zwa ndeme u fana na munnda na usa vha hone ha muvhala wo teaho, zwa toda vhathu zwo no valiwa nga u tou langa iwe mune. Hezwi hu vha ho kateliwa u nyora nga ndila yone u sheledza na u thivhela uswa nga duvha na u shumiswa ha dzi nethe hu tshi khou itelwa u fhungudzwa ha u liwa nga zwinoni.
Hune zwa vha ndeme, hu fanela uvha na u fhungudzelwa ha matavhi musi vha tshi fhedza u kana kha dzine dza vha uri dzi ya lenga u fhela. Zwine zwa vha zwo sala musi hu tshi khou fuliwa na zwone zwi fanela u bviswa.
Miri hei iya fanela nga uswika hunwe hune ha vhidziwa upfi fhethu ha u awela, nga murahu ha musi isathu dovha uvha na manwe maluvha kha inwe khalanwaha. U kona u fara madi ubva nga Thafamuhe u swika Sundunthule, zwi tshi khou bva na fhethu hune ya vha i tshi khouu bveledziwa hone. Zwi ya thusa kha u tutuwedza u awela hohu, sa tsumbo, mvula dzine dza lenga u na nga Thafamuhwe na Lambamai. Musi u tshi khou shumisa zwa mutsiko wa madi ndi zwa ndeme u sa tendela muri u tshi tahela madi.
Huna u hula hune ha vhonala nga Tshifhefho kana mathomoni a Vhuria zwi nga fhungudzwa kana zwa thivhela uvha hone ha maluvha na hone zwi thivhelwa nga u shela zwine zwa thusa kha u alusa zwine zwa nga ethephon, zwine zwa thusa kha u vhulaya maluvha othe ane avha akhou thoma zwa lindela musi hu si tsha rothola zwavhudi.
Naho zwi sa tou shumiswa nga vhunzhi, zwa u kona u langa miri zwi nga itwa vhukati ha nwedzi wa Thafamuhwe nga murahu ha u kaniwa zwi thusa uri miri musi miri i tshi tea u hula isa konde. Mushonga hoyu a u shumi fhedzi kha u thivhela matari ane avha uri akhou thoma u hula kha dzinwe nyimelo u fanela u tevheliwa nga u sheliwa ha ethephon.
Zwa u Kana na Musi u Tshi Fhedza Musi u Tshi Khou Lafha dzi Litshisi
Litshisi ndi muri une na vhuya na fula kha khalanwaha ni nga si dovhe na fula hafhu. Zwa uri dzo vhibva zwi ya bva na kha lushaka lwa muri wa hone na muvhala, tshivhumbeo, kufarele kwa lukanda na muthetshelo. Total soluble solids (TSS) na titratable acid (TA) zwa vhutshilo ha mutshelo zwi ya dodziwa musi hu saathu thomiwa u kana. Uya nga ha ndowetshumo hu pfi litshisi dzi vha dzo luga musi dzi na TSS ya TA na ratio ya 25:1.
Nga mulandu wa uri dzinwe dzi ya vha dzi saathu vhibva, unga kona u tou nanga mutshelo ubva kha muri musi hu tshi kha di thoma khalanwaha ya u kana. Uri u kone uta zwavhudi mitshelo hu nga shuma tshithu tsha u kona u kala zwavhudi mitshelo (picking ring) zwi ya tutuwedziwa. Mafheleloni nga tshifhinga tsha u kana musi mutshelo munwe na munwe wo no vhibva, unga kona u ka mitshelo yothe. Zwine zwa swika 3 mm ya tshitokola tsha mutshelo hu tshi khou shavhiswa uri hu nga vhaisala mutshelo kha lukanda.
Musi u tshi khou fula dzi litshisi u nga thusiwa na nga leri nga maanda arali u tshi khou ka kha miri ine ya vha uri ndi mihulwane. Zwa u fulwa zwi itwa musi hu tshi khou rothola zwine zwa vha zwavhudi u i fula hu tshi kha di vha nga matsheloni. U tshi khou shavhisa u tshinya lukanda, mitshelo ine ya vha uri yo kiwa i fanela u vhewa fhethu hune ha vha uri ho dzika vhukuma tshifhinga tshothe, macrate afanela u vha o valiwa nga matari masimuni musi hu tshi kha di kaniwa, na musi dzi tshi khou tshimbila nga tshiendedzi na musi hu tshi khou pakiwa.
Nga tshifhinga tshine ha vha hu tshi khou kaniwa ngatsho, mitshelo ine ya vha uri yo vhaisala iya litshiwa tsimuni, ndi ya vhudi fhedzi ine ya hwaliwa. Musi yo pakiwa nga ndila yone, iya tanziwa nga sulphur dioxide, i thusa kha uri lukanda lu sa tshinyale na u vhulaha zwitzhili zwine zwa nga ita uri dzi vhe na vhutshilo vhutuku maragani. Mitshelo ine ya do tuwa nga bufho iya dovha hafhu ya tanziwa nga organic acid nga murahu ha musi wo tanzwa nga sulphur, hu tshi khou itela uri i kone u dovha hafhu ya vha na muvhala mutsuku.
Nga murahu ha u fafadzela na u lafha nga acid, uya kona ha u dzi vhea nga zwivhumbeo zwadzo. Hu tshi khou itelwa dzothe Mauritius na McLean tsuku dzine dza vha dzi tshi khou ya kha manwe mashango hu vha hu 30mm kha maraga wa hayani ndi 28mm.
Zwi tshi khou bva kha maraga, mutshelo u nga pakiwa nga dzi 2kg kana kha zwituku kha hezwo. Uri dzi kone u vhewa lwa tshifhinga tshilapfu, catorn dzine dza vha dzina dzi litshisi dzi nga vhewa hune sulphur ya vha i tshi khou bva nga zwituku nntha ha mitshelo.
Kha mufhiso wa lufherani, vhutshilo ha maragani vhu vha vhutuku vhukuma arali dzi songo thoma dza lafhiwa. Naho zwo ralo arali dzo pakiwa nga punnets dza dovha hafhu dza vhewa kha zwikwatudzi kha 4ºC, dzi nga kona u dzula lwa vhege mbili. Musi dzo lafhiwa nga sulphir dzi ya kona u dzula lwa vhege thanu kha 1ºC.
Zwine zwa nga Fhungudza u Tavhiwa ha dzi Litshisi
Zwa u bveledziwa ha dzi litshisi Afrika Tshipembe zwi vha zwi tshi khou bva kha u dala ha mutshelo na u vha hone ha maluvha na u sa vha na mitshelo minzhi. Naho zwo ralo arali ha nga vha na u kona u langa hune ha vha ha vhudi masimuni hu nga kona u swikeleliwa u dala hune ha vha 20 t/ha.
U shanduka ha mutsho zwi ya kwama vhukuma u bveledziwa ha dzi litshisi. U ita uri naho mutsho wa shanduka zwi sa kwame ngade zwi ya thusa vhukuma kha u kona u vha na u bveledziwa ha vhudi ha mutshelo hoyu na uya phanda.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe