Mekgwa ya go lema ya litchi mo temong ya litchi e ya ka mokwa wa taolo, tiišetšo ya temo, le ka khalthiba. Se se ka akaretša tirišo ya monontšha, go nošetša, pruning, girdling, tšhireletšo ya dibjalo, kalafo ya sebabole taekosaete ya morago ga puno.
Keletšo ka botlalo e ka hwetšwa ka go tsenela dihlophathuto tša litchi le go tšwa go baeletši ba temo wa maleba. Mokgatlo wa Batšweletši ba Litchi mo Afrika Borwa (SALGA) ba thekga le go laola tšweletšo le papatšo ya litchi ka mo Afrika Borwa gomme ba ka thuša ka keletšo ya mekgwa ya taolo ya litchi.
Mekgwa ya Taolo ya Tšhemo/Serapa sa Litchis
Mehlare ya Litchi e tšwa go dithokgwa tša molatšatši wa Borwa bja China. Mo dileteng thokomolatšatši tša tšweletšo tša ka mo Afrika Borwa, tšweletšo ye e atlegilego ya litchi e bota go nošetšo. Mohuta le boipoeletšo bja nošetša bo tla ya ka mengwaga ya mohlare, klimate le mohuta wa mmu. Bobedi bja nošetšo ya go rotha le micro-jet di dirišwa a ka mo Afrika Borwa.
Go swana le nošetšo, monontšho ke ye nngwe ya dintlha tše bohlokwa tša tšweletšo ya godimo ya litchi. Mehlare ye mefsa e swanetše go nontšhwa fela ka morago ga ge e tšweleditše tshwamare ya yona. Mo mengwageng ye mebedi ya mathomo, monontšha o swanetše go aroganywa go dikgašo tše seswai tša go lekana mo nakong ya sehla sa go mela ga dibjalo (Setemere go Aprele). Morago ga fao dikgašo di ka fokotšwa.
Gantši monontšho wa go medišo mehlare o dirwa ka morago ga puno, kudu ka morago ga puno ya kgolo pele ga go khukhuša tshwamare le dikenywa ge mohlare wa litchi o tsena ka meetseng le ka nako ya nyako ya phepo. Monontšho o swanetše go dirwa go ya tlhophollo ya mmu le matlakala gomme baeletši bja phepo ya dibjalo goba ba temo ba ka thuša ka lenaneo la monontšho.
Mo nakong ya tlhabollo ya dienywa, magato a taolo ya disenyi a swanetše go dirišwa go fokotša tahlego ya dibjalo ka baka la dikhunkhwane tša litchi, false codling moth le dintši tša dienywa.
Kgolo ya dienywa kgolo e ka kaonafatša ke nošetšo e lekanego le monontšho gammogo le balekanyetši bja dibjalo le go sega dibjalo mo mathomong a tlhabollo ya seenywa. Se sengwe ke gore, nošotšo ya maleba le monontšho di ka fokotša go theoga ga dienywa le phišo ya letšatši. Gabjale, dinete tša moriti tšeo di khupetšaga dirapa, di tšebišitšwe go intastering ya litchi gomme di šoma gabotse ebile di ka fokotša phišo ya letšatši le go fokotša diabe tše bogale tša klimate.
Khupetšo ya dihlopha tša dienywa tša litchi e dirwa ka mekotla ya pampiri go thibela phišo ya letšatši, go palega ga dikenywa le tshenyo go tšwa go dintšhi tša dienywa le,dikhukhunwe tša litchi, bomankgagane le dinonyana. Tshepedišo ya go šomiša diatla yeo e bego e hlola mathata a boleng a go swana le mouta le mmala wo sego botse, e tlošitšwe bjale go šomišwa ditaolo tše dingwe. Tše di akaretša monontšha wa maleba le nošetšo go thibela phišo le tšhomišo ya nete go fokotša ditshenyo tša dinonyana.
Ge go hlokagala, go faola ga morago ga puno bo swanetše go dirwa ka pela ka morago ga puno, kudukudu go dikhalthiba tša litchi tša ka morago ga nako. Ka morago ga puno mahlaka a dienywa a swanetše go tlošwa.
Mehlare ya Litchi e swanetše go tsena go kgatong ya khutšo (dormancy) pele ga nako ya go khukhuša go kgoboketša maatla a lekanego a go khukhuša. Go se tšhele meetse go tloga ka Matšhe go fihla ka Mei, go ya ka lefelo la tšweletšo, go ka dirišwa go diragatša dormancy, eupša ga se ka mehla go šoma ka ge, go ya ka mabaka a klimate, go fa mohlala, Pula ya ka morago ga nako ka Matšhe le Aporele. Ge o diriša taolo ya tlhokego ya meetse, go bohlokwa go se dumelela mehlare gore e ome ka botlalo.
Dimela tše tšwelelago ka nako ya lehlabula goba mathomong a marega di tla fokotša goba go thibela go khukhuša gomme di swanetše go laolwa ka go diriša taolo ya dibjalo ya ethephon, yeo e bolayago matlakala a mafsa e be e kgontšha tlhabollo ya matšoba ge dithemperetšha di theogile ka go lekanego
Le ge e le gore ga e šomišwi ka bophara, go sega mehlare ya litchi go ka dirwa ka gare ga Matšhe morago ga ge dimela tša morago ga puno di thatafetše go fokotša go gola ga dimela pele ga nako ya go khukhuša. Kalafo ga e šome ka mehla go thibela tshwamare gomme e swanetše go tlaleletšwa ka kgašo ya ethephon.
Puno le Dikalafo tša ka Morago ga Puno ya Litchis
Litchi ke seenywa seo se butšwego go tšwela ka morago ga puno. Puno e laolwa ke mmala o itšego wa khalthiba ya seenywa, sebopego, phopholego ya letlalo le mohlodi. Palomoka ya soluble (TSS) le esiti ya titratable (TA) ya kota ya dienywa di a akanywa le kabo ya tšona di a hlakantšha pele ga puno go hwetša puno ye nepagetšego. Tekanyo ya puno ya intasteri ye ke TSS go TA, kabo ya 25:1.
Ka lebaka la gore dienywa di na le go se butšwe ka go swana ka gare ga sehlopha goba dienywa di topwa le go kgethwa mathomong a sehla sa puno. Go netefatša gore go ba le bogolo bja go lekana go swanetše go šomišwa sedirišwa sa go ela molagare. Ka gare ga sehla sa puno ge dienywa ka moka di butšwitše ka go swana, sehlopha la moka sa dienywa se a topiwa. 33 mm ya dikutu tša dienywa e a tlogela go dienywa go thibela letlalo gore le pharoge.
Mehlare ya Litchi e topiwa ka thušo ya llere goba dikoloi tša phihlelelo mehlare ye megolo. Gantši mehlare e topiwa ka nako ye fudilego ya letšatši, gantši mo mesong ya lehono. Ge o nyaka go efoga komelelo le phišo ya matlalo a dienywa, dikenyo di swanetše go dula mo lefelong le fudilego ka mehla le dikreiti di swanetše go khupetšwa ka matlakala goba bjang bjo kolobilego ka gare ga serapa, mo nakong ya go sepedišwa le ge di pakwa.
Ka nako ya puno dikenywa tše di senyegilego di hlaolwa ka gare ga serapa gomme go sepedišwa fela dienywa tšeo di itekanetšego e be di romelwa go pakwa. Ge dienywa di phuthwa, di hlwekišwa le sebabole ya dioksite, le antioxidant yeo e thibelego phišo ya letlalo ebile e thibile phetetšofankase yeo e ka fokotšago bophelo bja šelefo. Dienywa tšeo di romelwago di ka sefofane gantši di tlolwa ka esiti ya tlhago ka morago ga hlwekišo ya sulphur go dumelela poelo ya ka pele ya letlalo le hubedu.
Ka morago ga hlwekišo goba kalafo ya esiti, litchis di hlaolwa ka bogolo. Go bobedi bja Mauritius le McLean Red molagare wa go romelantle ke 30 mm gomme wa mmaraka wa gae ke 28 mm.
Go ya ka mmaraka, dienywa di phuthelwa ka gare ga mapokisi a 2 kg goba polastiki tše nnyane. Ge o phutela poloka ya lebaka le letelele, dienywa di ka phuthelwa ka lesela la taoksaete ya sebabole godimo ga dienywa.
Themperetšha ya phapošing, bophelo ya šelefo bja litchi tšeo di sego di alafiwe ke matšatši a mmalwa fela. E fela ge di hwekišitšwe ebile di phuthetšwe e be di bewa ka setšidifatšing go 4ºC, di ka fihlela go dibeke tše pedi. Ge dienywa di hwekišitšwe ka lsebabole, di ka kgona go dula dibeke tše hlano ka 1ºC.
Dienywa di ka kgona go fihla go dibeke tše pedi ge di phuthetšwe ka go tswalela ka punnets ebile di beilwe ka gare ga setšidifatši go 4â°C. Themperetšha ya ka phapošing di ka kgona go dula matšatši a mmalwa fela. Litchis di tla oma le letlalo le tla fetoga mmala wo motsothwa ka baka la komelelo.
Ditšhitišo ka ga Bolemi bja Litchi
Tšweletšo ya Litchi mo Afrika Borwa gantši e šitišwe ke poelo yeo e hlolwago ke go khukhuša bja go fetoga kudu le palo ya fase ya dienywa. Le ge go le bjalo, ge go na le mekgwa ye nepagetšego ya mekgwa ya dirapa poelo e ka fihla go 20t/ha.
Phetošo ya boso ka baka la phetogo ya klimate e na le seabe go tšweletšo ya litchi. Go fokotša khuetšo ya phetogo ya klaemete ka phetolo ya mekgwa ya taolo ya serapa sa dienywa e tla ba motheo wa sephetho mabapi le tšweletšo ye botse le dienywa tša boleng bjo bose ka moso.
Translated by Lebogang Sewela