Sclerocarya caffra kana marula madzina o ḓoweleyaho hu vha ho katelwa Inkanyi, marula, Umganu, mufula na morula. Muri hoyu wo linganela wa dovha wa hula une wa vha na maluvha a tshisadzi na a tshinna kha miri yo fhambananaho.
(Vhafumakadzi vho ḓi hwalaho vha ya shumisa thanda ya muri uri vha kone u vhona uri nwana we vha muhwala ndi mumini, sa tsumbo, wa lugisa luphuse lwa hone lune lwa vha lu tshi khu bva kha ya munna zwi vha zwo dzhiiwa kha nwa wa muṱhannga.) Umganu (marula) u shumiseswa nga vhathu vha ma Zulu vha tshi khou lafha mawi (uzagiga).
Mulwadze u fanela uya kha hoyu muri arwisa tshiṱefu tshawe kha muri, atshi khou ri, ‘zagiga, zagiga ngiyeke’ (‘mawi tuwa kha nṋe’) luraru. Mawi aḓo mbo ḓi ṱuwa hu saathu fhela maḓuvha mararu. Munwe mushumo wa mushonga ndi u lafha malwadze ane anga, diarrhoea, rheumatism na uthivhela malaria.
Thanda ya hone iya kona u lafha haemorrhoids na mufhiso unga inwa sa mushonga musi una tshineto. Thambo dzi itwa nga tsinde ḽa hone, thanda i tshi shuma musi una lutamo, furniture, drums na yokes.
U hula ubva Ethiopia vhukovhela ha KwaZulu-Natal kha ḽa Afrika Tshipembe na hunwe fhethu hube ha ḓivhiwa sa Ba-Phalaborwa kha vunḓu ḽa Limpopo. Mitshelo ya hone na dzi nḓuhu zwo shumiswa tsha kale kale kha pfushi dzo ḓala nga vitamin C na minerals. Marula mutshelo wa hone u kaṋiwa nga Phando u swika Lambamai hune mitshelo ya hone ya thoma u wela fhasi.
Muri wo no hulaho tshoṱhe unga bvisa mutshelo wa 500 kg nga nwaha. Mutshelo uya ḽiwa u tshi kha ḓi vha mutete uya shuma u ita zwinwiwa na jam. Mitshelo I ya hwaliwa ya ṱanziwa ha bviswa nḓuhu. Mutshelo wa bikiwa u swikela hune wa shanduka muvhala wa kona u bviswa. Maḓi ane avha o sala aya a ita jam a kona u vhewa kha zwikoṱi zwa hone zwa valiwa.
Marula jam i nga dzula kha dzi shelfu u swikela nwaha u tshi fhela ho valiwa. Nḓuhu dza hone dzi nga ḽiwa dzo kadzingiwa. Dzi na pfushi dzi vha dzo fara zwine zwa swika 25% ya protein na calcium (Ca), magnesium (Mg), phosphorus (P) na potassium (K). Nḓuhu iya kwashiwa hu tshi khou ṱoḓa u bviswa mbeu.
Ngwangwa ḽa nḓuhu ḽi nga shuma musi hu tshi khou paviwa,sa mulch na u vhasa mulilo (ḽo pfuma nga antioxidants na vitamins C na E) iya shumiswa kha lukanda. Mitshelo na maṱari zwi ya shumiswa kha zwipuka u rengisa.
Marula ndi muri une wa ḓivhea kha u fha murunzi nahone u aluwa zwavhuḓi arali wo itwa mbeu wo ṱanziwa nga muṱavha wa mulamboni. Ndi zwavhuḓi u u ṱavha kha luṱabvula.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe