Sclerocarya caffra kumbe mavito yantolovelo yakatsa Inkanyi, marula, Umganu, mufula and morula. Nsinya wa marula (Nkanyi) i wale xikarhi kuya eka wukulu laha wungana mabilomu ya wa xinuna na waxisati eka misinya yohambana.
(Vavasati lavanga biha mirini vatirhisa mahanti ya misinya leyi kutiva rimbewu ra nwana loyi ataka - e.g. ku lulamisiwa ka mahanti kuva ya kandziwa kusuka eka nsinya wa xinuna swifanele ku endleriwa nwana wa jaha.) Umganu (marula) i nsinya lowu tirhisiwaka ngopfu hi rixaka ra ma-Zulu kuhorisa mavabyi yati mumps (uzagiga).
Xigulani xifanele kuya eka nsinya lowu xifika xi ba marhama eka nsinya xivula leswi landzelaka, ‘zagiga, zagiga ngiyeke’ (‘go away mumps’) kuringana ka nharhu.
Kutshembiwa leswaku swigugumagama (mumps) swita nyamalala endzhaku ka masiku manharhu. Vutshunguri byin’wana byikatsa kutirhisa mahanti kuhorisa dysentery, diarrhoea, rheumatism naku sivela malaria. Mahanti ya tirhisiwa ku horisa haemorrhoids naswona kuvirisa mahanti swinwiwa leswaku swita susa vurhongo naku tiyela loko munhu anga titwi kahle.
Ringoti ra endliwa hi nhlonge leyi kumekaka ehansi ka mahanti, kasi ntsandza wakona wutirhisiwa ku vatla, fenichara, diromu na joko ra swifuwo. Nsinya wa marula (Nkanyi) wumila e Dzongeni wa Ethiopia kuya e KwaZulu-Natal e Afrika Dzonga naswona wutele ngopfu endzhawini ya Ba-Phalaborwa exifundzheni xa Limpopo.
Mihandzu na timongo takona i khale switirhisiwa kusuka eka malembe yava kokwani naswona i swakudya swa kahle leswinga tala vitamin C nati minerals. Kanyi rivupfa kusukela hi January kuya eka April loko rivupfile riwela ehansi. Nsinya wa nkanyi wukota kutswala kwalomu ka 500 kg ya makanyi hi lembe.
Kanyi ridyiwa ritetano kumbe loko ri rhumburiwile ku endla vukanyi kumbe jamu. Makanyi ya rholeriwa, ya hlantswiwa kutani ya rhumburiwa, kususiwa timongo.
Makanyi ya swekiwa kukondza mati ya cinca muhlovo kutani ya susiwa. Mati lawa yasalaka yatirhisiwa ku endla jamu, kutani ya cheriwa emabodlheleni ya pfariwa. Jamu ya makanyi yinga kota kutshama kuringana lembe hinkwaro yingase bola. Timongo ta makanyi ta dyiwa naswona ta katingiwa.
Tina swakudya swakahle emirini naswona tina kwalomu ka 25% wati protein xikan’we na calcium (Ca), magnesium (Mg), phosphorus (P) na potassium (K).
Timongo ta deviwa kuhuma nconcombi. Swikangalafula swinga cheriwa ehansi kutani swikandziyela hi vahundzi vandlela, kumbe swihisiwa, loko mafurha lawa ya humaka eka minconcombi (ya fuwile hiti antioxidants na vitamins C na E) ya tirhisiwa ku tola. Mihandzu na matluka swadyiwa hi swiharhi.
Nsinya wa nkanyi wu dume hikuva na ndzhuti wa kahle naswona wumila ku antswa loko wubyariwa hi mbewu eka misava leyinga khukhuriwa enambyeni, kambe wuchava gwitsi. Nkarhi wa kahle ku wubyala i ximun’wanas.
Disclaimer ya Swavutshunguri
Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.Translated by Ike Ngobeni