Mapfura a Lavender and Lavandin

© Marinda Louw
Lavender ndi tshimela tshine tsha bva hangei kha mediterranen asi tsha Afrika Tshipembe naho huna uri nnzhi dzi ya isiwa kha manwe mashango dzi tshi khou bva kha ḽa Afrika Tshipembe. Dzina ḽa uri Lavender ḽi bva kha tshi latini zwine zwa u mba uri u a ṱamba.
Tshimela hetshi tshine tsha pfi Lavender tshina zwimela zwinzhi zwine vhanwe vhathu vha ya i tanganisa na lavandin. Mbili dzine dza tou ḓivhea vhukuma ndi Lavundula Angustifolia ine ya dovha ya vhidziwa upfi true lavender na Lavandula dentata-ine ya dovha ya vhidziwa kha ḽa tshi French line ḽa pfi lavender French kana spike lavender. Lushaka lwa vhuraru ndi ndi Hybrids ya L. angustifolia na L. latifolia ine ya vha yo ḓala mapfura ine yavha uri ndi lavandin.
Lavandins ndi zwimela zwihulwane zwine zwa shumesa nga maanda hu tshi khou tevhelwa mudifho na munukhelelo, idivhelwa u kulumaga zwishumiswa na u kafha musi una dzi sainasi.
Lavenders yone ina munukhelelo wo no ḓifhelela ya shuma na kha u lafha ngauri ivha ina camphor ṱhukhu. Iya kona u lafha ṱhoho musi i tshi khou rema. Lukanda lwo no ṱhoṱhona ya dovha ya thusa na kha tsukanyo. Uya nga ha ngudo dza Korea vho wana uri iya kona na u lafha insomnia na mutsiko wa malofha.
Uya nga vha rengisi vha ya kona u irengisa ngauri iya nukhelela ya dovha hafhu ya kona u lafha na u thusa kha u kulumaga na u ṱamba ngayo ngauri iya vhulaha zwitshili zwinzhi zwo no nga sa typhoid, diphtheria, streptococcus na pneumococcus.
Iya ita uri uḓi gede, u dzike nga mapfura ayo arali u kha zwishumiswa. Iya kona u thivhela mavhadzi ya lafha na zwilonda zwa musi wo tou swa. Mapfura a tea u shumiswa zwavhuḓi wa kona u ḓodza hune havha uri ho vhaisala. Iya kona na u thusa muthu uri adzike, nga maanḓa arali o tshuwa.
U kaṋiwa maluvha ahone na midzi nga nwedzi wa nyendavhusiku na phando musi hu sa khou tou fhisesa na hone hu sina muya ngauri zwi ya tshinyadza mapfura ahone.
Lavender ya vhukuma i bveledza mitshelo ine ya vha henefha kha 8 uya kha 30 kg ngeno lavandin 40 uya kha 220 kg ya mapfura nga hectare. Ya bveledza mitshelo yo omaho ine ya vha henefha kha 500 uya kha 1 000 kg zwi tshi bva kha hune yo ṱavhiwa hone na vhakaṋi. Huna tshaka dzine dza swika 48 dza lavender na nnzhi nnzhi dzo no fhira 100. Fhedzi huna tshaka tharu fhedzi dzine dza shumiswa uri hu kone u bveledzwa lavender: ndi L. angustifolia, L. latifolia (spika, broad leaves) na L. angustifolia x L. latifolia hybrid. Mapfura aḓi bvisa nga nḓila dzo fhambananahon sa tsumbo mapfura ano bva kha Lavandin bveledza mapfura ane aḓifha aita perfume.
Ndi muri wo itaho tshiṱaka mupfufhi uno wanalesa tshilimo uya ṱavhiwa kha ḽa Western Cape na Eastern Cape, KwaZulu-Natal, Free State, Gauteng, Limpopo na Mpumalanga. Dzoṱhe dzi lavender adzi anḓani na muya na mufhiso ngauri zwi tshinyadza mavu. Lavender ya spike a i anḓani na murotho. Tshimela tshi funa ḓuvha na tshedza na mavu o nonaho.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe