Dzi ya wanala kha ḽa Namaqualand kha ḽa Northern Cape province na u mona na Western Cape maḓini uya Eastern Cape. Muri hoyu uya kona u dzula fhethu huthihi wa dovha wa kona u thivhela mulilo. Ṋowa kanzhi dzi ya wanala kha muhuyu dzi tshi khou ṱoḓana na zwipuka zwiṱuku zwine zwa vha zwo kungiwa nga maluvha. Nga nnḓa ha zwipuka zwiṱuku mutshelo wa hone uya dovha wa ḽiwa na nga phukha dza luvhilo, porcupines na vhathu.
Tshivhumbeo tsha mutshelo tshi tou nga tshikhipha, une u tshi kaṋiwa wa vha u tshi tou nga mukumba une wa vha na dzi thambo nnnzhi. Nnṱha nnṱha ha mutshelo hu ya laṱiwa wa kona u nwa zwi renga ngomu. Muthetshelo wa hone u ya ṱoḓa uya kha muṋo wa dovha wa haṱa na hone mitshelo iya shuma u ita jam ya vhuḓi.
Uri u kone u ita jam u fanela u vala 1 kg ya mahuyu nga maḓi a u rothola, wo shela na teaspoon nthihi ya muṋo wa zwi litsha lwa vhusiku hoṱhe, wa i drainer wa i sotola. Wa shela bigiri mbili dza swigiri, na cinnamon thanda thukhu kha bigiri nthihi ya maḓi wa zwivhilisa. Wa kona u panga mahuyu na simmer till thick wa tevhela nga mitshelo ane avha na muvhala mutsuku wo swifhalaho. Boḓelo ḽi fanela uvha ḽo ṱanzwiwa.
Maṱari a mahuyu aya shengiwa na hone a fhodza mukulo une wa vha na zwilonda, mulomoni hune havha na zwitzhili, kha nwana ane o bviwa nga zwilonda zwa ḽeri na blue bottle stings. Zwinwe zwine ya kona u lafha ndi TB (mushonga u vha wo itwa nga juice, olive oil na honey) wa lafha na tsukanyo (nga uḽa mushonga wo itwaho nga mutshelo). I ya shumiswa na Eastern Cape u lafha diphtheria (u kavhiwa huhulwane kha dzi ningo na mikulo) na diabetes. I hula zwavhuḓi yo tou khathiwa i funa mavu ane avha avhuḓi na fhethu hune ha vha na ḓuvha.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe