Hu tendiwa zwauri yo thoma u ṱavhiwa kale kha ḽa Egypt nahone tshinwe tshifhinga hu apfi ndi tshi pinatshi tsha Egyptian kana molokhia nga tshi Arabic. Wo shuma vhukuma kha zwithu zwa kale zwa ma Jewish ngazwo na dzina ḽa ur ‘Jew's Mallow'. Kha ḽa Afrika tshipembe u ḓivhiwa sa wilde jute (tshivhuru), thelele (Sepedi), delele (Tshivenḓa), gushe kana bush okra i wanala nga maanḓa kha vhupo ha arid regions ha Afrika na Middle East. Delele ḽi wanala ḓakani na tsini na miḓi kha vunḓu ḽa KwaZulu-Natal, Limpopo, Eastern Cape na Mpumalanga Afrika Tshipembe.
Delele ndi muri une wa mela nga khalanwaha vhukati ha 20cm uya kha 1.5m u lapfa, zwi tshi khou bva kha muṱavhi. Maṱari matete ashuma u lafha dundelo, gonorrhoea na u tambuluwa lwa vhuṱuku. Tsinde ḽine ḽa vha uri ḽi ya hwasa ḽi ya shuma ndi hone vhubvo ha jute na bammbiri ngeno huna uri thanda ṱhukhu dza hone dzi nga ita forogisis dza matshisi. Ngudo dzo itwaho gudedzini ḽa Fort Hare dzo sumbedza uri Delele maṱari aḽo ana nurition o vhambedzwa na a khavhishi na Spinach.
Kuḽele kwa Delele
Maṱari ahone ana pfushi a dovha adala nga protein ya 4.5%, ya pfuma nga beta-carotene, iron, protein, calcium, B-vitamins, folate, vitamin C na E, na fibre. Naho delele kanzhi ḽi tshi fanyiswa na spinach muḓifho na vhuvha ha hone asi zwithihi. Muthetshelo wa hone u fhelekedziwa nga garlic na tshikavhavhe. Maṱari adelele aya vhiliswa na khuhu na garlic na coriander yo omaho zwa ḽiwa na rice.Maṱari unga aḽa o ralo kana wa a bika, u fana na okra. Musi u tshi khou lugisela maṱari ahone u fana na a muṋawa, u engedza delele zwi thusa vhathu vha hulwane uri vha kone u mila.
Maṱari maṱuku aya shelwa kha salad. Matari ane avha o omiswa aya thusa khau khwathisa sobo na hone anga soṱiwa a vhewa lwa tshifhinga tshilapfu. Naho huna uri zwavhuḓi ndi uḽa ḽi ḽitete, fhedzi uri ḽi vhe na vhutshilo vhulapfu unga ḽi omisa, ḽi ḽitetete kana ḽo bikiwa wa ita zwipulupu wa ḽivhea ḓuvhani mutshelo une wa vha uri a u athu kaṋiwa unga omisa kana wa itwa luphuse uri avhe dzi sauce.
U Tavha Delele
Delele ndi zwavhuḓi uḽi ṱavha nga mbeu, u fanela u ṱavha 10 cm kule na kule, 10cm kule na kule nga dzi raw, kha tshikalo tsha 5-6kg nga hectara. Unga thoma wa panga mbei maḓini lwa awara dza 24. Ḽi ṱavhiwa musi hu tshi thoma khalanwaha ya dzi mvula liya kona u konḓelela mavu manwe na manwe. I funa nyimele ya u dudela na mufhiso une wa vha vhukati ha 16 ℃ na 25 ℃ fhedzi aḽi koni u konḓelela gomelelo. U sheledza ndi zwa ndeme arali u tshi kha ḓi tou fhedza u ṱavha.Dzi ngudo dzo itwaho nga vha Agricultural Research Council (ARC) dzo sumbedzisa uri uri delele ḽi ḓale u fanela u nyora, nga maanḓa nitrogen. Nitrogen i ya ṱuṱuwedza vhuvha ha nitrogen (N), calcium (Ca) na phosphorus (P) musi u tshi khou engedza calcium (Ca) na magnesium (Mg) zwi ya engedza uvha hone ha fibre na maṱari a vhuḓi a delele.
Zwikhokhonono zwine zwa tou ḓivhea vhukuma zwine zwa ḽa delele ndi spider mites, grasshoppers, caterpillars, army worms na flea beetles. Tsinde ḽi ya sina (Sclerotium rolfsii) zwi nga langiwa nga u shandukiswa ha tshimela na u ita dzi ndunduma.
maṱari na matsinde masekene zwi nga kaṋiwa ubva zwina maḓuvha a 30 uya kha 60 wo ṱavha (kana nga murahu ha musi mutshelo u saathu anwa) zwitshi khou bva kha lushaka. U dzulela u kaṋa nga murahu ha vhege tharu kana mbili zwi ya lapfisa khalanwaha.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe