Corchorus i Jew's Mallow

The leaves and young fruit of Jew's mallow can be eaten.
Jew's mallow (Corchorus olitorius) i matsavu ya matluka lawa ya dyiwaka hinkwako laha Afrika Dzonga naswona ya wela ehansi ka nhlengelo wa matsavu ya matluka lawa ya tivekaka tani hi muroho, morogo kumbe imifino.
Kutshembiwa kuva yona yosungula kurimiwa e khale ka Egypt laha minkarhi yotala yivitaniwaka xipunichi xa Egypt kumbe molokhia hixi Arabic. Yive na xiave xikulu swinene eka ndzhavuko wa ma Jewish yak hale hikokwalaho ka vito ra ‘Jew's Mallow'. Ximilani lexi xitiveka laha Afrika Dzonga tani hi wild jute, wilde jute (Afrikaans), thelele (Sepedi), delele (Tshivenda), guxe kumbe bush okra naswona rikumeka laha kunga oma nyana laha Afrika nale Middle East. Jew's mallow yikumela e nhoveni nale makaya e KwaZulu-Natal, Limpopo, Eastern Cape na xifundzha xa Mpumalanga laha Afrika Dzonga.
Jew's mallow i ximilani lexi tshamaka xirikona ximilaka xiya henhla kufikela exikarhi ka 20 cm na 1.5 m hi kuleha, naswona swiya hiku i muxaka wihi. Matluka lawa yatsakamaka naswona ya furexe yatshoveriwa leswaku yava swakudya. Matluka yakona ya tirhisiwa ku tshungula ku pfimba ka thundele, gonorrhoea nakutwa kuvava loko u tsakamisa. Tshindi rotsindziyela ritirhisiwa ku endla swirhunguwa na maphepha kasi rinhu rakona ritirhisiwa ku endla mencisi. Vulavisisi byale University of Fort Hare byi kombe leswaku matluka ya Jew's mallow yana swakudya leswinga kahle swinene loko kupimanyisiwa na khavichi na xipinichi.

Ku dya Jew's Mallow

Matluka ya Jew's mallow yatalele hi swakudya swinene, yana ti protein tale henhla kwalomu ka 4.5%, ya fuwile hi beta-carotene, iron, protein, calcium, B-vitamins, folate, vitamin C na E, xikan’we na dietary fibre. Hambi leswi Jew's mallow yitalaka ku pimanyisiwa na xipinichi, xivumbeko xa rona na nantswo swihambanile swinene; yitwala onge rina misava nyana ‘earthy'. Nantswo wa rona wu fambisana na garlic na xibomu. Matluka ya Jew's mallow yatala kuswekiwa na nyama ya huku laha ya cheriwaka garlic xikan’we na coriander leyi omisiweke kutani ya dyiwa na rhayisi.
MAtluka yanga dyiwa yanga swekiwangi kumbe ya swekiwile laha yanga lala loko ya swekiwile, kufana na okra. Loko u lulamisela matluka lawa yo khwaxa, kufana na ti cowpeas, kukatsa matluka ya Jew's mallow ya endla leswaku swiolova kuva vanhu lavakulu vakota kuri minta. Ku hunguta kulala koloko unga chela bicarbonate of soda loko ririkarhi rivila.
Matluka lawa yantsongo yanga cheriwa eka ti saladi. Matluka lawa yanga oma yatirhisiwa ku cheriwa eka supu naswona yanga kandziwa ya endla mapa leswaku yata hlayisiwa. Hambi leswi ridyekaka ku antswa loko ritsakama, vutomi bya rona loko ritshoveriwile iku rineka ri oma; matluka loko ya tsakama kumbe ya omile yanga petsiwa kumbe ku omisiwa hi dyambu. Loko ringa se vupfa raomisiwa kumbe rikandziwa riva mapa leswaku ritava sauce.

Ndlela yo byala Jew's Mallow

Ku byala Jew's mallow swi endleka hiku olova kusuka eka mbewu, layi byariwaka kwalomu ka 10 cm hiku hambana eka mintila, eka nhlayo ya 5 - 6 kg hi hectare. Loveka eka mati yokufumela kuringana 24 wa ti awara. Ribyaleka kahle swinene eku sunguleni ka nhweti ya mpfula. Jew’s mallow yi kondelela swiyimo swotala swa misava. Yi tsakela maxelo yokufumela na mahiselo lawa yanga exikarhi ka 16 ℃ na 25 ℃ kambe ayikumani na dyandza naswona ayi fanelanga ku byariwa e ndzhutini. Ku cheleta swina nkoka swinene endzhaku kaku simula naku byriwa.
Vulavisisi bya va Agricultural Research Council (ARC) byivone leswaku mbuyelo wa Jew’s mallow byi antswisiwa hikuva ku cheriwa manyoro, ngopfu ngopfu nitrogen. Nitrogen yivikiwa kuva yi hlohletela ngopfu nkoka wa swakudya swofana na nitrogen (N), calcium (Ca) xikan’we na phosphorus (P) laha hile tlhelo yikatsaka calcium (Ca) na magnesium (Mg) eka misava leswaku yita antswisa kukula ka fibre xikan’we na khwalithi ya matluka ya Jew's mallow.
Switsotswani swantolovelo swa Jew's mallow swikatsa spider mites, grasshoppers, caterpillars, army worms natiflea beetles. Ku bola ka tshindi (Sclerotium rolfsii) swinga lawuleka hikuva ku cinca cinciwa swibyariwa xikan’we naku lulamisa ti beds letingale henhla.
Matluka ya tshoveriwa kusukela eka 30 - 60 wa masiku endzhaku ko byariwa (kumbe loko mihandzu yinga se vupfa) nakona swiya hi muxaka wakona. Ku tshamela ku tshovela (endzhaku ka 2 kuya eka 3 wa mavhiki) swi lehisa nguva.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni