Divhazwakale
Vhubvo ha ma plum unga kona u hu wana nga ndila mbili: huna ane adivhea a Europeaun, ane vhubvo ha hone ha vha lwanzheni lwa black na Caspian. Ha dovha ha vha na Japanese dzine vhubvo ha hone ha vha China. Dza vha khulwane dza dovha dza difha u fhira dza Europeaun, dzine dza vha na muvhala wa phephulu na mudala na wa tshitopana dzine dza vha na muvhala mutsuku. Hei ya European ina tshivhumbeo tsho tandavhuwelaho matungo, ngeno huna uri ya Japanese ina tshivhumbeo tsha tshipulumbu.
Kha ma Chinese, dzi plum dzi vha dzi tshi khou sumbedza u vha na lupfumo nahone mazhakandila vha na lutendo lwavho lwa zwa kale Lao Tze, zwo vha zwo bebiwa fhasi ha muri wa mu plum. Kha nganea ya divhazwale ya ma China, ine ya vhidziwa upfi, Legends of Three Kingdoms, munwe wa muhaga ane adivhea vhukuma, Cao Cao, o do luvheledza masole awe uri vhabve kha khombo, nga u vha vhudza uri huna muri une wavha na dzi plum dzine dza difha vhukuma une wavha uri wo vha lindela phanda.
Ubveledziwa Afrika Tshipembe
Dzi plum dzo disiwa Afrika Tshipembe nga Jan van Riebeeck, we avha a mulavhelesi wa mmbi ya vhathu vhawe o do divhisa muri kha diary ya mitshelo nga nwedzi wa 11 Tshimedzi 1656.
Harry Pickstone, ane a tou dzhiiwa hu ene khotsi ya ndowetshumo ya mitshelo, we ado isa minwe ya mitshelo hei ya Japanese California nga vho 1896, nga tshifhinga tsha vho 1907 ha do tumbulwa lushaka lwa u thoma KwaZulu-Natal tshaka dzine dzo vha dzo disiwa Afrika tshipembe adzi ngo hula zwavhudi kha nyimelo ya hone, zwe zwa do ita uri hu vhe na dzi tsedzuluso nga vha Agricultural Research Centre (ARC) and specifically, Infruitec Nietvoorbi. Lwa minwaha, vha ARC vha bveledza zwiimo zwa u bveledza tshaka nntswa, dzinwe dza hone dzi kha di todiwa na namusi, dzine dzo vha dzo fanela mutsho na nyimelo ya Afrika Tshipembe.
Hune dza Bveledziwa Hone
Dzi plum adzi todi mufhiso muhulwane musi hu vhuria uri dzi kone u awela dzi vhe na maluvha na u hula havhudi. Dzi ya kona u bveledziwa u mona na lothe la Afrika Tshipembe, fhedzi dzo dalesa vhukuma Western Cape hune mutshelo wa hone u vha u tshi khou ima na dzi plum. Vha Klein Karoo ndi vhone vhane vha bveledza dzine dza vha nnzhi, ha kona u tevhela Paarl, Wolseley, Tulbagh, Stellenbosch, Franschhoek, Ceres, na Langkloof, Villiersdorp na Vyeboom.
Dzi plum dzi ya hula kha mavu o fhambanaho zwi tshi khou bva nga tshaka dzadzo, fhedzi dzi funa mavu ane avha uri ndi avhudi, ubva kha mavu ane avha uri ana mutavha zwituku uya kha ane anga ana Vumba ndi zwine zwo vhoniwa nga vha Department of Agriculture’s Comprehensive Plum Production Guide. Mutshelo hoyu u funa nga maanda mavu ane avha uri aya kona u fara madi zwine zwi ya fhambana nga maanda na minwe mitshelo ine yanga hoyu mutshelo ngauri i vha i tshi khou shavha u sina midzi. Dzi plum dzi ofha vhukuma dzi pathogenic nematodes. Arali ha nga vha na mvula kana muya musi miri i tshi khou vha na maluvha zwi ya tshinyadza vhukuma zwi nga tshinyadza vhukuma kha mitshelo zwa ita uri mitshelo isa dale.
Tshaka
Tshaka dzine dza vha nnzhi dzi ya bveledziwa Afrika Tshipembe. U ta tshaka ine wa khou toda u i tavha zwi ya bva na kha nyimelo ya hune wa khou toda u tavha hone, u fana na u awela ha tshaka, u kona u kunda malwadze na zwine zwa todea nga vharengi. Vha Hortgro’s Key Deciduous Fruit Statistics vho bvisela khagala zwa uri Angeleno ndi lwone lushaka lune lu ya tavhiwa nga vhunzhi vhukuma nga 2018, ine ya vha hone i tshi swika 10% kha vhupo hune ha vha uri hu ya tavhiwa dzi plum.
Laetitia ivha ina 9% kha vhupo hune ha tavhiwa dzi plum, ngeno Songold, African Delight na Fortune dzothe dzina 6% na Sapphire ina 5%. Pioneer, Flavor King, Flavor Fall, African Pride kana Sunkiss na African Rose dzina 3%, ngeno Southern Belle, Purple Majesty, September Yummy, Sun Supreme na Larry Anne dzothe dzina 2%.
Ubva kha tshitatisitiki, zwo sumbedza uri vhalimi vha khou tavhesa Ruby Sun, Angeleno, na Ruby Start musi vha tshi tumbula masimu maswa.
Khalanwaha
Zwi tshi khou bva kha mutsho, vhupo hune ha bveledziwa khaho na tshaka, dzi plum dzi bveledziwa ubva kha vhege ya vhuvhili ya nwedzi wa Lara u swika kha nwedzi wa Luhuhi Afrika Tshipembe.
Thengiso
Dzi plum dza Afrika Tshipembe dzi vha dzi dza maimo anntha, dzine dzi ya wana mutengo wa vhudi na mashangodavha, zwine zwi ya thusa kha u gonyisa ningapfuma na uri hu vhe na mishumo mahayani.
Zwine zwa swika 74% zwa ma plum a Afika Tshipembe zwi ya bva nwaha munwe na munwe, hune Europe vha ya wana dzine dza swika nga vhukati ha dzine dza vha dzo kaniwa vha United Kingdom vha ya wana dzine dza swika quarter ya thengiso heyo. Hu di vha na nnzhi dzine dza iswa Middle East, Russia, Far East na Asia. Zwine zwa swika 20% ya dzi plum dzi ya rengiswa henefha hayani ha vha na dzine dza swika 3% ine ya vhewa.
Mushumo
Kha dzi plum ndi hone tshikoni tsha vitamin, Mineral na dzi fibre. Dzinwe dzi tsedzuluso dzi sumbedza uri mitshelo hei ya matombo ina zwithu zwine zwa lafha khayo nahone zwi fanela u dzhiiwa sa mitshelo ya maimo a nntha.
Dzi plum unga dzila dzi tshi kha di vha thethe na kha dzi salad, fhedzi dzi ya kona u vhewa na u vhewa. Sauce ya dzi plum ndi kale vhukuma i tshi liwa nga ma China, iya shumiswa kha u fhambana ha zwiliwa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe