U liwa ha mahuyu zwiitwa atshi kha di vha matete, kana o omiswa kana kha dzi jam, chutney na dzi dessert. Aya bveledzwa kha mashango ane aswika 50 u mona na lifhasi, nahone a hula zwavhudi fhethu hune ha vha uri hu ya fhisa ho oma hune hu di vha hone Afrika Tshipembe.
Zwazwino mahuyu ane avha na muvhala une wa vha uri wo swifhala ndi one ane akhou diitela dzina, zwa u kona u rothodza zwo thusa kha u khwinisa zwithu zwa thekiniki uri mahuyu akone u dzula vho tshifhinga tshilapfu a vhengeleni, na uri mahuyu ane abva Afrika Tshipembe adi iswa na kha manwe mashango aswike atshi kha divha avhudi, na kha minwedzi ine ya vha Lara/Nyendavhusiku u swika Lambamai na Shundunthule.
Huna u rengiswa ha mahuyu matuku ubva Afrika Tshipembe, kha lushaka lwa Evita (Great Parisian), zwi khou hula vhukuma.
Divhazwakale ya Mahuyu
Mahuyu vhubvo hao hu nga vha hu Western Asia na hone uya kona u ita vhutala ubva muhahu hangei nga vho 5000 B.C. Dzi tshimbila na vhatshimbili nahone dzo no swika na Uk, China na Europe nga 1500.
Nga vho 1800 dzo vha dzo tavhiwa kha bulasi na dzi ngade Afrika Tshipembe fhedzi dzo vha dzi sa khou tavhelwa mbuyelo u swika vha tshi thoma nga 1900. Nga 1910 vho Piet Cilliers vho mbo di tshimbidza zwithu zwa ndeme zwa tshimela California vha thoma u tavha mahuyu a u tou thoma a mbuyelo kha bulasi lavho le la vha li Wellington Western Cape. Ndowetshumo ya mahuyu i vha yo di sendeka nga u omisa mahuyu na u ita jamu dza mahuyu na u hula kha zwa mbuyelo musi hu tshi diwa kha mahuyu na u omiswa ha mahuyu madala (mahuyu a Breba).
Zwo tou vha hone mathomoni a nwaha wa 2000, zwa u bveledziwa ha mahuyu matete zwo thoma Afrika Tshipembe hune ha vha na ubva atshi iswa vho UK na maragani wa Europe.
Zwa Mashangodavha zwa u Bveledziwa ha Mahuyu
Huna zwine zwa fhira1 million tonnes ya mahuyu ane avha atshi khou bveledziwa kha mashango ane afhira 50 u mona na lothe. Vhathu vhane vha bveledzesa mahuyu mahulwane kana nga vhunzhi ndi vha Turkey, vhane vha bveledza zwine zwa swika 26% ya mahuyu u mona na lothe. Lushaka lwa hone luhulwane ndi ‘Black Bursa’ ine ya vha khulwane ya vha na lukanda luhulwane lutsu ndi yone ine ya vha na vhutshilo vhulapfu. Turkey hu dovha ha vha vhone vhane vha bveledzesa vhukuma mahuyu ane avha uri o omiswa.
Manwe mashango ane abveledza mahuyu ndi Egypt, Algeria, Tunisia na Morocco na kha mashango a Afrika ho kateliwa na Syria, the USA, Brazil, Spain na Iran.
U Bveledziwa ha Mahuyu Afrika Tshipembe
Afrika Tshipembe huna dzi hectara dza 222 dzine dza vha uri dzo tavhelwa mbuyelo nga 2019.
Muya une wa vha uri uya dudela ha dovha ha oma wa fhethu hune ha vha uri hu ya fhisa vhukuma madakami kha dzi Klein Karoo ndi hone fhethu hune ha vha uri ndi ha vhudi kha u tavha mahuyu, fhedzi Afrika Tshipembe mahuyu atavhiwa kha vhupo hune ha vha uri hu ya nga u fhambana. Hezwi hu vha ho kateliwa na kha vhupo ha Swartland (Porterville, Riebeeck Valley, Malmesbury na Hermon), Paarl, Worcester, Napier kha dzi Overberg na kha Klein Karoo (Kammanassie kha vhupo hune ha vha tsini na Oudtshoorn na Prince Albert).
Dorobo ya Bonnievale i bveledza mahuyu madala - ane adovha hafhu avhidziwa upfi breba figs - hu tshi khou itelwa u kondelela hu divha na hunwe u tavhiwa kha vundu la North-West tsini na Rustenburg, Brits na Magaliesberg. Vho dinekedzela kha u oliwa ha ‘White Genoa’ na ‘Adam’ u fhambana ha dzi tshaka dza mahuyu hu itwa kha la Prince Albert.
Khalanwaha ine ha vha hu tshi khou Bveledziwa Mahuyu
Khalanwaha ya mahuyu Afrika Tshipembe i thoma nga u kaniwa ha breba nga nwedzi wa Lara u swka vhukati ha nwedzi wa Nyendavhusiku. Mahuyu a breba ndi mahuyu ane ahula kha matavhi a mahuyu a khalanwaha yo fhiraho. Tshaka dzine dza kona u bveldza hezwi ndi Adam, ‘White Genoa’ na ‘Dauphine’.
U thoma u tou kana zwavhukuma mahuyu zwi thoma nga Phando nga ine ya vha thukhu ine ya vhidziwa upfi Ronde de Bordeaux, mathomomi a Phando uya kha Thafamuhwe, ha vha na Tangier ine ya thoma u kaniwa mathomoni a nwedzi wa Phando u swika nga luhuhi. Khalanwaha i guma nga Parisin ine na yone ya thoma nga vhukati ha nwedzi wa Phando u swika mafheloni a Lambamai.
U Rengiswa ha Mahuyu Afrika Tshipembe
Uya nga ha vha zwa Department of Agriculture, Forestry and Fisheries (DAFF) mbalo yo fhelelaho ya dzine dza bveledziwa Afrika Tshipembe ndi 2 000 tonnes nga nwaha ubva nga 2013/2014 u swika nga 2017/2018. Kha hezwi, zwine zwa swika 10% zwi rengiswa zwi zwitete na inwe ine ya swika 12% - 13% I ya vheiwa.
Uya nga ha vho Hortgro, Afrika Tshipembe i bvisa dzine dza swika 380 tons dza mahuyu nga 2017/18 nga khalanwaha, zwine zwa swika 0.12% zwa mahuyu kha lifhasi lothe. Mashango mahulwane ane a isa mahuyu ndi UK, Hong Kong na Netherlands.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe