Xifaki lexi nyanganyaka

© Louise Brodie
Maize field

Vito ra xi science: Zea mays L. var. rugosa
Vito ra ntolovelo: Sweet Corn

Nhlamuselo ya ximilani

Mavele ya ehleketeleriwa kuva ya tumbuluke e Central America naswona ya byariwe rosungula e Afrika kwalomuya kava 16th na 17th Century. Swifaki leswi swonyanganya i mavele lawa ynagana chukele ka mbirhi kutlula swifaki swa ntolovelo.
Switekiwa tani hi byasi naswona nsinya wakona wutiyerile. Matluka ya huma eka tshindi rakona kutani kuva na nchoncho enhlokweni ya nsinya lowu chelaka pollen eka tshindi hile hansi ka matluka. Nsinya wutswala xifaki xin’we kumbe swimbirhi hile hansi nyana ka matluka.

Switirhisiwa swa xifaki

Swifaki swidyiwa swaha tsakama loko swiswekiwile kumbe ku oxiwa. Tindzoho ta khumuzeriwa eka xifaki tivekiwa eka xigwitsirisi kumbe e xikoteleni.

Swilaveko swa misava na ndzulamiso

©Louise Brodie
Maize view
Mavele yalava misava leyi tswongaka swinene mati ya sandy loam kumbe loam leyingana swakudya swakahle na pH yale xikarhi ka 6 na 7 hiyona yinga kahle.
Sungula kululamisela misava ya wena hinkarhi loko kunga se byariwa, kumbe loko kuhela ntshovelo wa swimilani leswinga hundza. Kwalomu ka 3 kuya eka 4 wa tinhweti loko kunga se byariwa, manyoro ya laveka kuva ya cheriwa eka misava laha ya faneleke kurimeriwa e hansi eka kuenta koringana 500 mm kuva kukatsiwa na tinhlanga na nhova leyi se ayiri kona ensinwini kumbe emisaveni yoleyo. Kutani u byala swimilani swo engetelela swa rihlaza kuva swiva kwalomu ka 10 mm ya misava yale henhla. Loko se swimilani leswi swimirile, chela 100 kg hi hectare ya LAN ku pfuneta kukula ka swimilani leswi swo engetelela.
Endzhaku ka tinhweti timbirhi loko unga se byala, teka swikombiso swa misava tani hileswi swilerisiweke hakona hi laboratory kutani yiya langutisisiwa kuvona loko yiri na swakudya sworinganela leswi lavekaka.
Kwalomu ka mavhiki manharhu kumbe mune loko kunga se byariwa, loko swikombiso swa misava swivuyile, swimilani leswiya swo engetelela swa tsemiwa laha kungata cheriwa swo engetelela swotani hi lime leyingata lulamisa pH, gypsum ya calcium, manyoro yanwana kutani swirimeriwa ehansi ka misava kufikela eka 500 mm ya misava yale henhla.
Nkombo wa masiku loko kunga se byariwa misava ya rimiwa nakambe rohetelela naswona laha se kutirhisiwa disk harrow leyingata tirha eka 20 cm ehenhla ka misava, yi levela laha kungata byariwa kona xikan’we naku susetela nhova leyinga lavekeki leyingavaka yiri kona. Manyoro lawa ya cheriwaka kunga seva na swimilani. Manyoro lawa ya cheriwaka kungase byariwa xikan’we na Boron na Zinc leyi cheriwaka kuya hi swileriso endzhaku ko langutisisiwa yifanele ku rimeriwa ehansi ka misava yalehenhla hinkarhi walowo. Endzhaku ka sweswo ndzhawu yo byalela mbewu yitava yiringanerile ku amukukela mbewu.

Maxelo

Mavele yarhandza ndzhawu leyi kufumelaka naswona aya kumani na gwitsi. Ya tirha kahle swinene loko maxelo yari exikarhi ka 18 °C kuya eka 28 °C. Kuva mbewu yi mila kahle xikan’we nakuva yi huma yikarhi yiringana mahiselo ya misava yafanele yari eka 16 °C kuya ehenhla. Xifaki kuva xikula, ximila tindzoho na kuhuma nchoncho kwa kavanyeteka loko maxelo ya chika kuya e hansi ka 10 °C kumbe yava e henhla ka 35 °C.

Translated by Ike Ngobeni