Makuwa ya tolovele ngopfu tindzhawu letinga oma na mahiselo yale henhla, na mati ya khwalithi yale hansi naswona ya hanya eka misava ya khwalithi yale hansi. Masiku lawa, ku rimiwa ka makuwa switlakukile ehansi ka ncheleto hiku tirhisa vuthekiniki bya vurimi ku engetelela mbuyelo, khwalithi na vutomi endzhaku ka ntshovelo.
Misinya ya makuwa yitlhela yi byariwa eka masimu lawa ya pfulekeke, ehansi ka ndzhuti wati net, eka ti greenhouses nale ka maendlelo ya hydroponic. Kahle kahle, vulavisisi e Japan byi kume leswaku misinya ya makuwa eka maendlelo ya hydroponic yanga tswala kambirhi hi lembe rin’we, laha yi tsemetiwa hi ndlela yo hlawuleka.
Vulavisisi byale Mexico byi kombe leswaku vuhumelerisi byo hlawuleka bya misinya ya makuwa eka ti greenhouse na maendlelo ya hydroponic byi humelerise kwalomu ka 20 wa minkarhi hi mihandzu kutlula eka nsimu leyinga pfuleka.
Vurimi bya Makuwa e Afrika Dzonga
Makuwa ya tsakela swinene maxelo ya Mediterranean-lawa ya kufumelaka, ximumu xo oma xikan’we na xixika lexinga titimeleki ngopfu. Maxelo yo kufumela no oma hinkarhi wa ntshovelo wa ximumu, swina nkoka, tani hileswi ndzhongo wu endlaka leswaku makuwa ya pandzekela loko ya vupfa.
Misinya ya makuwa yi byariwa emasinwini laha misinya yakona yi longoloxiwaka kusuka e dzongeni kuya e n’walungwini ku pfumelela leswaku mihandzu yi vupfa matlhelo hinkwawo ensinyeni. Minkuwa yinga byariwa eka misava ya sandi, kambe misava leyinga fuwa yinga vuyerisa mihandzu leyikulu swinene. Yinga kondzelela tinxaka to hambana swinene ta misava kambe yitsakela misava leyingana pH ya 6 - 6,5.
Misinya wa nkuwa yina timintsu toka tinga entangi, leti hangalakaka, letinga toloveliki nhova ekusuhi na nsinya. Loko swita eka switsotswani, minkuwa yi chava ti nematodes na stem-borer. Misinya yinga lava nitrogen, kuya hi vulavisisi bya misava. Ncheleto wa drip hiwona wutirhisiwaka; ncheleto wo vevuka wa hlohleteriwa eka vhiki.
Misinya ya makuwa ya tsemetiwa hi tinhweti ta xixika e Afrika Dzonga, June kuya eka September, ku endlela leswaku misinya yitshama yi pfulekile leswaku kuta nghenelela miseve ya dyambu xikan’we nakuva ku khiwa makuwa hi mavoko.
Ku tsemetiwa ka swibyariwa, e.g. ‘White Genoa’, leyi tswalaka makuwa hi xihatla kumbe makuwa ya ‘breba’ swifanele ku endliwa. Makuwa ya breba ya mila kwalomu ka nhweti kungase sungula ntshovelo, eka swirhabyani swa nguva leyi hundzeke, loko mihandzu ya vumbirhi yi mila eka swirhabyani leswintshwa swa nguva yaleyo.
Ntshovelo wa Makuwa
Makuwa ya vupfa hiku hatlisa naswona misinya yitshoveriwa masiku hinkwawo, hi xitalo eka tinhweti to hlaya. Kuya hi muxaka na ndzhawu, ntshovelo wa makuwa wusungula hi November/December naswona wunga koka kuya fikela April/May. Makuwa ya khiwa wahari mixo swinene ku papalata dyambu rana nhlekani, leswinga vangaka kuvaviseka ka makuwa- rinhu risuka eka muhandzu risala eka nsinya.
Ntshovelo wa kahle wu endliwa yanga se vupfa kahle, kwalomu ka 70% yaku vupfa. Ku hatla ku tshovela swihunguta kuvavisiwa ka mihandzu hi swinyenyani ensin’wini. Makuwa i mihandzu leyiyaka hi maxelo naswona ya vupfa loko yari eku fambisiweni kuya eku xavisiweni.
Ntshovelo wa makuwa swina ntirho swinene; makuwa ya vaviseka swinene naswona ya fanele ku khomiwa kahle. Nsinya wa nkuwa wuhumesa mafi yobasa lawa ya vavisaka nhlonge ya munhu, va khi va matuwa vambala swo sirhelela kusivela leswaku nhlonge ya vona yi hlayiseka hikuva mafi lawa yana acid.
Endzhaku ka ntshovelo, makuwa ya yisiwa laha ya titimetiwaka, ya pakiwa kuya hi sayizi na khwalithi kutani ya pakiwa. Khwalithi leyi xaviseriwaka eka matiko mambe yitekiwa yi pakiwa eka plastiki ya kwalomu ka 160 grams, kumbe swibye swa lawa yantsongo ya Ronde de Bordeaux. Makuwa lawa yakulu nawona ya xavisiwa yari eka swibye swa maphepha endzeni ka mabokisi.
Loko makuwa yanga ringanelangi ku dyiwa yakarhi ya tsakama, e.g. ya pandzekile kumbe ya vupfe ngopfu, ya tekiwa ya ya endliwa jamu, chutney kumbe ku omisiwa.
Translated by Ike Ngobeni