Sutherlandia Frutescens Afrika Dzonga

© Marinda Louw
Ximilani lexi horisaka hinkwaswo xa Afrika Dzonga, Sutherlandia frutescens xi hoyozeriwa ngopfu eka kuva xipfuneta masocha ya miri, anti-viral xikan’we naku horisa kupfimba loku pfunetaka swinene eka mavabyi yofana na arthritis, fukuzani naku tshungula adult-onset, type-2 ya diabetes. Ntariso wosungula wa Dutch colonisers e Cape wuvika leswaku Khoisan na rixaka ra Nama ava tirhisa mpfanganyiso wa Sutherlandia ku horisa swilondza na ku tshungula mukhulhwani. Yina kutlula 25 wa mavito, laha mavito yotala ya laha kaya ya ndhundhuzelaka vuswikoti bya yona byo horisa mavabyi. Vito ra ‘Phetola’ (Tswana rivula ku cinca), ringa kombisa ku cinciwa ka mavabyi yokarhi lawa yanga tisaka mbuyelo wa kahle. Hi ririmi ra North Sotho vito ra ‘Lerumo-lamadi’ (‘the spear for the blood’) riteka Sutherlandia ku basisa ngati, insiswa (Zulu) ‘yi hlongola vunyama’ kasi vito ra Afrikaans ra ‘kankerbos’ rihlamusela kutirhisiwa ka wona kulwisana na fukuzani.
Kuya hindzhavuko swirho hinkwaswo swa ximilani lexi swatirhisiwa ku endla murhi wotshungula kuya himavabyi lawa ya tshunguriwaka. Xikombiso, nkatsakanyo wa matluka na swirhabyani wutirhisiwa kutshungula xivindzi, tinsu na swivavi swale khwirini. Ximilani lexi omisiweke xitlhela xikandziwa kuva mapa loko xicheriwile eka mati yohisa xitirhisiwa kutisa ku navela swakudya naku sivela (xitirhisiwa hiku humelela eka vavabyi va HIV/AIDS) naku tshungula hemorrhoids, kuhlaseriwa ka ndzhawu ya mitsakamisi na gonorrhea. Xitlhela xitirhisiwa eka kutshungula ntshikelelo wa miehleketo na moya, kukatsa na kuhatlisa ku hela mbilu, anxiety na ntshikelelo. Matirhiselo ya manguva lawa ya Sutherlandia yava yari hi xivumbeko xa tiya, capsules, jele, khirimi na swinwana swa mati.
Sutherlandia frutescens – i yin’we xa tinxaka ta ntsevu leti kumekaka laha Afrika Dzonga – xinsinyani lexi xiva xiri kwalomu ka 1.2 m hiku leha laha xingana matluka ya kahle naswona laha kuhumaka mabilomu ku endla onge kova dzovo nyana kambe huma mabilomu yotshuka ya xivumbeko xa phaphatani lawa ya vaka kona exikarhi ka tinhweti ta July kuya eka December. Lexi i ximilani lexi kondzelelaka swinene dyandza lexi milaka eswifundzheni swa Western, Eastern, nale Northern Cape xikan’we nale ka tindzhawu tinwana ta KwaZulu-Natal, ti khemikhali na ntumbuluko waxona swihambana kuya hilaha xikumekaka kona tani hileswi tindzhawu tihambanaka. Lexi i ximilani lexinga duma swinene xale xirhapeni naswona xikula kahle laha xikumaka dyambu namisava leyi tswongaka mati, xikota kuva xibyariwa hiku tirhisa mbewu e misaveni laha kukatsiwaka swiphemu swimbirhi swa misava na xin’we xa manyorho. Ximilani lexi hi xitalo xikumeka ngopfu e nhoveni kambe kuna tindzhawu tintsongo swinene laha xibyaleriwaka ku xavisiwa, swimilani swa Sutherlandia swikumeka e Western cape nale xifundzheni xa Mpumalanga.
Muxaka lowu wa Sutherlandia, lowu sweswi wunga e Lessertia, awuri na kwalomu ka 6 wa tinxaka, leti hangalakeke e Dzongeni wa Afrika. Muxaka wa Lessertia, lowu sweswi wukatsaka Sutherlandia, wuhangalakile na Afrika hinkwayo, wukatsa kwalomu ka 60 wantinxaka, laha kungana kwalomu ka 50 e Dzongeni wa Afrika. Muxaka lowu wa Sutherlandia wuhambanile na lowu wa Lessertia, hikuva pollinator ya wona kuva kuri - swinyenyani. Ehandle ka sweswo leswinwani hinkwaswo swafana naswona Sutherlandia wuhetelela wuwela eka Lessertia.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni