Leswi Endliwaka Hiti Olive

© Roger de la Harpe

Olives i mihandzu yin’wana yingana switirhisiwa swotala kambe yintsongo, yitirhisiwa ku endla switirhisiwa swohambana hambana, ehandle ka ku endla olive oil – xitirhisiwa xikulu xa tiko ra Afrika Dzonga. Swin’wana swa switirhisiwa swikulu leswi fambelanaka nati olive swikatsa ti olives ta rihlaza, swakudya leswi endliweke hiti olive, kufana na olive tapenade na switolwa swa nhlonge swa olive.

Olive oil yi endliwa kuya hi swipimelo swokarhi, khwalithi ya kahle swinene hi leyi ya extra virgin olive, leyi tlhelaka yiva na mbuyelo lowunene wa swa rihanyo. 

Mafurha yanga tlhela yava na nuhelo kumbe ya katsiwa na swin’wana ku endla switirhisiwa swo hlawuleka kufana na truffle oil, fennel-infused olive oil kumbe mafurha ya chilli na garlic.

Ti Olive ta Rihlaza

Ti olives totsakama ta dzunga naswona tifanele kuva tisusiwa kudzunga lokuya loko tingase dyiwa. Kuna tindlela totala swinene taku endla sweswo eka ti olives: brine curing swikatsa maendlelo ya lacto-fermentation - leswi kunga ku peta ti olives endzeni ka mati ya munyu kuringana nkarhi wokarhi. Ti olives tinga tlhela ti endliwa leswi hikuva ti cheriwa munyu, ti lovekiwa e matini kutani ti basisiwa kotala kuringana tinhweti – lawa i maendlelo yale Spain lawa ya tirhisiwaka eka ti olives ta rihlaza

Muxaka wa ndhuma swinene wa vuhumelerisis bya ti olives ta rihlaza e Afrika Dzonga i Manzanilla, Mission na Kalamata. Leti tinga fuwa no nona ta Manzanilla (‘little apple’ in Spanish) hitona ta xiyimo eka muxaka wa leti ta rihlaza naswona tina nyungu leyintsongo loko ku pimanyisiwa na leti ti dyiwaka. Tikahle kuva titirhisiwa tani hi ti olive leti cheriwaka eka swin’wana, kambe tina mafurha yale hansi. Muxaka wa Mission i wuntsongo eka Manzanilla. Muxaka lowu byariwaka ngopfu e tikweni ra Afrika Dzonga - 659 ha loko ku pimanyisiwa na 133 ha leti byariweke ta Manzanilla. Tikahle swinene eka vuhumelerisi bya leti ta ntima, kambe tinga tlhela ti tirhisiwa ku humelerisa olive oil. Kalamata olives tile ku tlakukeni hi xiyimo xale henhla laha Afrika Dzonga laha tingana 161 hectares leti byariweke. Titirhisiwa eka muxaka wati olives ta ntima naswona wuna mafurha yantsongo swinene kutlula Mission.

Leswi Endliwaka hi ti Olive ta Rihlaza

Ti olives tinga endliwa swotala kufana naku cheriwa munyu, tisusiwa tinyungu kumbe ti vekiwa eka mafurha kumbe tingava tinga cheriwangi nchumu kumbe tiva ta nantswo wokarhi. Leti ta nantswo wa Biltong ti olives, ta nantswo wa mintsembyani, kumbe leti hlanganisiweke na matamatisi lawa ya omisiweke na feta cheese kumbe pesto hi swin’wana swa swikombiso wa switirhisiwa leswinga endliwaka swa ti olives.

Ti olives tinga cheriwa eka brine, kumbe ti plastiki letinga hlantswiwa hi mafurha kumbe nitro, swikotela kumbe mabodlhela. Tinhlayo letikulu ta ti olive totani hiti 5 kg na 15 kg ti cheriwa endzeni ka mabakiti yati plastiki. Ti olives letinga endzeni ka swikotela ti lahlekeriwa hi swakudya kuya ka nkarhi.

Ti olives tinga omisiwa ti gwitsirisiwa, ti omisiwa hi moya wo hisa, ti omisiwa hi munyu kumbe ti anekiwa e dyambyini.

Swititrhisiwa Leswi Endliweke Hiti Olive

Ti olives tinga katsiwa na switirhisiwa swin’wana swofana na tinyala na viriviri ku lulamisa swixevo, chutney kumbe jamu kumbe ti tsemeleriwa ti antswisiwa hi garlic kumbe mitsembyani.

Olive tapenade i swototela leswi endliweke kusuka eka ti olives ta ntima leti kandziweke, tikatsiwa nati capers na olive oil. Tinga cheriwa nantswo hiti anchovies, xikwavava na thyme kutani ti tirhisiwa tani hi swototela eka xinkwa kumbe swikatsiwa na hlampfi, pasta kumbe swakudya swa matsavu.

Olive paté yi endliwa hiti olives leti kandziweke, letinga cheriwaka nantswo kumbe tinga cheriwi nchumu.

Switola Nhlonge swa Ntumbuluko

Olive yitirhisiwe ngopfu tani hi lexi susaka ti bacteria, ta basisa, ti nuherisa nakuva massage oil eka nhlonge, min’wala na misiis kuringana magidi-gidi wa malembe lawa yotala. Kutirhisiwa ka olive oil manguva lawa swinghenisiwe nale ka swisibi, swo hlamba miri, swotola na botere, switolwa swa vana xikan’we na swichavisa switsotswana.

Olive oil yina swotala leswi pfunaka leswi katsaka vitamin E, squalene, polyphenols xikan’we na kuhambana hambana kati fatty acids ta kahle – ngopfu ngopfu oleic acid 75% - kambe na, linoleic acid, linolenic acid na palmitic acid.

Polyphenols yingava yona yi endlaka leswaku mafurha lawa yava na xiave eka swa vutshunguri leswi katsaka  migingiriko ya anti-inflammatory, antiviral na immunomodulatory.

Kutshembiwa leswaku olive oil hiyona yiphakelaka kusuka eka ximilani swilo swofana na squalene na squalane. Swilo leswi, switlhela swikumeka nale ka shark’s liver, hisowna swa ntumbuluko leswi hungutaka ku khonyana ka tinyama, swivati naku hariwa ka nhlonge.  

Oleic acids (omega 9) yitiveka kuva yi susa xikerefele naku pfuneta kukula ka misisi. Linoleic acids (omega 6) yipfuneta ku horisa timbanga, kususa swivati naku nyukisa nhlonge na misisi. Linolenic acid (omega 3) yihunguta ku pfimba naswona vitamin E i antioxidant ya matimba leyinga tala swinene eka olive oil ya furexe.

Tiva leswi: Vuxokoxoko lebyi ibyo dyondzisa ntsena naswona byingaka byinga tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka ku teka xiyimo xa switsundzuxo swa rihanyo kumbe vutshunguri lebyi phakeriwaka hi vatokoti va swa rihanyo.

Translated by Ike Ngobeni