Titjalo Tekudla Kwemvelo eNingizimu Afrika

© Shem Compion
Indigenous food crops provide sustenance to both man and beast.

Kubukwa lokwentiwe kwetitjalo tekudla kwemvelo kwentsengo mhlabawonkhe kukhomba kutsi iAfrika yengente sandla lesimcoka lesinemacembu lalikhulu nelishumi nemfica. Loku kucudzelana kahle nalawo ase Europe lalikhulu nemashumi lamabili nesitfupha, emashumi lasitfupha nesiphohlongo ase Melika leseKhatsi bese lamashumi layimfica nesikhombisa ase Melika lese Ningizimu.
Kuletitjalo letilikhulu nelishumi nemfica titjalo tase Afrika tentsengo, Letilishumi nesitfupha temvelo yase Afrika lese ningizimu: lawo ngema gum aArabic (ne acacia gum), baobab, buchu, waterblommetjie, litiya le rooibos, sitselo lesilula lesimunyu, jelly melon (Cucumis etuliferus), litiya leluju lwesiganga, emakhambi emuno, iwayini yemtfolo (hyphaene coriacea), emakhambi lamhloshana, Litjeleliphilako noma lizambane lesiganga, umganu, emabele, lintongomane le bambara kanye nepea yenkhomo.
Titjalo tekudla kwemvelo eNingizimu Afrika tiwela kutitjalo letinemvelaphi yato eNingizimu Afrika kanjalo netitjalo letetfulwa kulelive lenyalo titsatfwa ngekutsi titjalo tesintfu. Letitjalo tikhicitwa lana futsi titfolwa tihluma kulelive etindzaweni letisesimeni lesiningilesehlukahlukene kanye naletinyeti letitfolwa esigangeni/emahlatsini.
Titjalo temvelo tehlukene ngetigaba letintsatfu; lokutinhlavu, tibhidvo kanye netitselo. iNingizimu Afrika ayikabuki kakhulu etitjlweni tekudla kwemvelo kepha umhlabawonkhe sowucalile kubonga sisindvo noma bumcoka bato. Lihhabhula le Kei (Dovyalis caffra) ihlanyelwe eCalifornia, ema jelly melons (Cucumis metuliferus) akhicitelwa intsengo eFrance, Istrael, eCalifornia kanjalo nase New Zealand lapho yatiwa ngekutsi yi Kiwano.

Inhlavu Yesitjalo Semvelo

Tinhlavu Tesitjalo Semvelo tinhlavu letivutsiwe ngesitashi nangemaphrotheni-kukhulisa kanye nekutsi kubekahle ekudleni. Letitjalo tibese tihlukaniswa tibe kudla kwasekuseni kanye nema pulses.
Kudla kwasekuseni: Emakhambi lamhloshana, tinhlavu temabele
Pulses: Ipea yenkhomo, lintongomane langaphansi le bambara, libhontjisi lemung, libhontjisi lemarama (tinhlavu)

Titjalo Tetibhidvo Temvelo

Titjalo tetibhidvo temvelo titjalo le emacembe lalula,emahlanga kanye netinswatana tiyavunwa bese tisetjentiswa ekulungiseleni kudla. Letitjalo tehlukaniswe ngetimphandze/emashumbu kanye netibhidvo temacembe.
Licembe: yi cleome, ipeayenkhomo, amaranth, blackjack, imallow yejew
Timphandze/emashubhu: icassava, emadumbe, libhontjisi le marama (lelishubhu)

Titjalo Tetitselo Temvelo

Titjalo tetitselo temvelo tinhlavu letinsha-letihambisana nekwakhiwa lokunongotelako phindze letidliwa ngesimo sato lesiluhlata. Sibonelo saletitselo ngumganu, liplumlelimunyu, liorintji lengobiyane kanye nesitselo lesincane setinhlavu lesimunyu. Ngekwengeta ngesisindvo sekudla lokuyimphilo, titselo temvelo tinalenye indlela lemcoka: tiyakhicita ngisho nangabe titjalo letitimele tingakhoni (ngesikhatsi sesomiso-nasibekisa), futsi tingavala 'sikhala sendlala' ngesikhatsi sekushoda kwekudla.

Tindzawo Letinkhulu Tekukhicita eNingizimu Afrika

iAmaranth, black jack, cleome kanye ne mallow jew ngutona tisetjentiswa kakhulu yimimango yasemakhayeni kantsi futsi tivunwa kakhulu.
Lintongomanelangaphansi le bambara, ipeayenkhomo tilinywa eMphumalanga, North West, eGoli, kwaZulu-Natali nasesifundzeni sase Limpopo.
iCleome, mallow jew, amaranthus kutfolwa eMphumalanga, KwaZulu-Natali, North West nasesifundzeni saseGoli.
Umganu, liplumlelimunyu, liplumlesiganga lilinywa eMphumalanga, KwaZulu-Natali, Limpopo kanye nasesifundzeni sase Eastern Cape.

Kusetjentiswa Kwetitjalo tekudla Kwemvelo

Kudla kwemvelo kudliwa ngekubiliswa, komiswe futsi ngalesinye sikhatsi tibhidvo letishisiwe kantsi futsi kusetjentiswa njengentfo lemnandzi kanye nakusuphu.
Tigogo tetinhlavu letingakakhulu tiyomiswa noma tibiliswe kube tinhlavu letingakakhuli tiyasilwa kwentela kwakha imphuphu yekubhaka. Lokumashubhu kusetjentiswa njengesengeto sekudla kwesitashi-kukhuphula kudla lokufana ne rice kanye nemphuphu yemmbila. Tinhlobo tetitselo tiyadliwa setivutsiwe noma tomisiwe noma emantongomane angakhiwa abengujamu, jelly kanye nejusi.

Tindlela tekuLima Titjalo Temvelo

Kufaka lokuphansi kwetintfo - kusebentisa emanti lamancane kunaleto titjalo tase 'Western'.
Tinekuphila lokuphakeme - kungangeta emavithamini lamaningi kanye nemamineral kukudl-lokusitashi.
Akuvumelani nesomiso, tilwanyana kanye nemagciwane.

Translated by Phindile Malotana