Iintjalo Zendabuko Ezikukudla ze-Sewula Africa

© Shem Compion

Ukuhlolwa kokudla okurhwetjwa ngakho ephasini kutjengise bona i-Africa sele yenze umthelela oqakathekile ngemihlobo yeentjalo eziyi-119. Lokhu kumadaniswa ne-126 ye-Europe, 68 ye-Central America kanye ne-97 ye-South America. Eenlwaneni eziyi-119 ze-Africa okurhwetjwa ngazo, eziyi-16 ziintjalo zendabuko zeSewula Africa:Lezi yi-gum Arabic (acacia gum), baobab, buchu, waterblommetjie, rooibos sour fig, jelly melon (Cucumis metuliferus), honeybush tea, finger millet, palm wine, pearl millet, Livingstone or African potato, marula, sorghum, Bambara groundnut kanye ne-cowpea
Nakutjhiwo iintjalo zendabuko zeSewula Africa kunakutjhiwo iintjalo ezivela eSewula Africa kanye neentjalo ezathulwa enarheni le esele zibonwa njengeentjalo zesiko zalapha. Iintjalwezi zikhiqizwe zatholwa zimila enarheni le, lapha kunobujamo obuhlukahlukeneko bezulu ezinengi zazo zitholwa emangweni.
Iintjalo zendabuko zihlukaniswe zaba mihlobo emithathu; isphila, imirorho kanye neenthelo. Isewula Africa ayikaqali khulu iintjalo zendabuko kodwana iphasi loke sele lithomile ukubuka igugu lawo. I-apula le-kei (Dovyalis caffra) kodwana sele zivunwa e-California, i-jelly melons (Cucumis metuliferus) ikhiqizwa ngehloso yokurhweba ngayo e-France, Israel, California kanye ne-New Zealand lapha yaziwa njenge-kiwano

Intjalo Zendabuko Zesphila

Iintjalo zesphila zendabuko yimbewu ezele i-starch kanye namaprotheyini begodu efanele ukudliwa. Iintjalwezi zihlukaniswe zenziwa ukudla kwekuseni kanye nama-pulse.
Cereals: Pearl millet, grain sorghum ama-cereals: isphila–millet kanye nekoroyi
Pulses: Cowpea, bambara groundnut, mungbean, marama bean (seeds)

Iintjalo Ezimirorho Yendabuko

Iintjalo ezimirorho zendabuko lapha amakari athambileko, iziqu kanye namagatja zivunwako bezisetjenziswe ekulungiseni ukudla. Iintjalwezi zihlukaniswe hlangana kwemirabhu, kanye nemirorho emakari.
Ezimakari: cleome, cowpea, amaranth, blackjack, Jew’s mallow
Ezimirabhu/tubers: cassava, amadumbe, marama bean (tuber)

Intjalo Ezizinthelo Zendabuko

Iintjalo zendabuko kanye nembewu yazo esudu nedlekako nalokha ihlaza. Isibonelo sesithelo mrula, ipremu eliswiri, ilamula lefene kanye ne-fig eswiri. Ukungezelela ekwakheni kwazo umzimba, iinthelo zendabuko zinelinye irhono, zikhiqiza iinthelo nalokha kunesomiso begodu zinerhono lokuqeda indlala, lokha ukudla nakutjhodako.

Umkhiqizo Omnengi eSewula Africa

Amaranth, black jack, cleome kanye ne-Jew’s mallow zintjalo ezisetjenziswa khulu miphakathi esemakhaya begodu zivunwa emangweni.
Bambara groundnut, cowpea imila eMpumalanga, North West, Gauteng, KwaZulu-Natal kanye nesiundeni se-Limpopo.
Cleome, Jews mallow, amaranthus itholakala esifundeni sange-Mpumalanga, KwaZulu-Natal, North West kanye ne-Gauteng.
Marula, sourplum, wild plum imila eMpumalanga, KwaZulu-Natal, Limpopo kanye ne-Eastern Cape provinces.

Ukusetjenziswa Kwenthelo Zendabuko

Ukudla kwendabuko kudliwa kubilisiwe, konyisiwe ngesinye isikhathi kurostiwe kusetjenziswa godu njengestjhebo kufakwe godu nemasobheni.
Iintanga ezingakakhuli ziyonyiswa nanyana zibiliswe lokha imbewu engakakhuli isilwa kwenziwe ngayo iflowura. Imirabhu isetjenziselwa ukujamisela ukudla okuzele istatjhi okufana nereyisi kanye nesphila. Imihlobo yeenthelo idiwa ivuthiwe nanyana yonyisiwe nanyana imantonomani begodu kwenziwa nangazo ijemu, ijeli kanye nejuzi.

Inzuzo yokutjala iintjalo zendabuko

Azitlhogi amanzi - kunalezo zabantu abamhlophe.
Zinezinga eliphezulu lezakhimzimba - zingangezelela amavithamini amanengi kanye namaminerali ekudleni okuzele ngestatjhi.
Azisabi isomiso, iinunwana kanye namalwelwe.

Translated by Busisiwe Skhosana