Swakudya Swale Kaya Laha Afrika Dzonga

© Shem Compion
Indigenous food crops provide sustenance to both man and beast.
Nkambisiso wa swimilani leswi xavisiwaka emisaveni swikombe leswaku Afrika yi hoxe xandla swinene hikwalomu ka 119 wa tinxaka. Leswi swipimanyisiwa na 126 tale Europe, 68 ta Central America na 97 ta South America. Eka leti ta 119 cta swimilani leswi xavisiwaka swa African, 16 wa swona ekaya ka swona hilaha Dzongeni wa Afrika: leswi swikatsa Arabic (acacia gum), baobab, buchu, waterblommetjie, tiya ya rooibos, sour fig, jelly melon (Cucumis metuliferus), tiya ya honeybush, finger millet, palm wine (Hyphaene coriacea), pearl millet, Livingstone kumbe African potato, marula, sorghum, bambara groundnut na cowpea.
Swakudya swa laha kaya e Afrika Dzonga kuvuriwa leswi tumbulukaka laha Afrika Dzonga xikan’we na leswi swinga tisiwa laha naswona se switekiwa tani hi swa ndzhavuko walaha kaya. Swimilani leswi swihumelerisiwa naku mila laha tikweni eka maxelo yo hambana hambana naswona swakumeka nale nhoveni.
Swibyariwa swalaha kaya swi avanyisiwe hi swiave swinharhu; tindoho, matsavu na mihandzu. Afrika Dzonga ayi langutangi ngopfu eka swakudya leswi byariwaka emakaya kambe misava hinkwayo yisungule ku tsakela nkoka wa swona. Kei apple (Dovyalis caffra) ya tshoveriwa e California, jelly melons (Cucumis metuliferus) laha switshoveriwa ku xavisiwa e France, Israel, California xikan’we nale New Zealand laha yitlhelaka yitiveka tani hi kiwano.

Swibyariwa Swale Kaya swa Tindoho

Swibyariwa swale kaya swa tindoho i mbewu kumbe tinyungu letinga fuwa hi xitachi nati protein naswona swilulamerile ku dyiwa. Swibyariwa leswi swiavanyisiwile hiti cereals na pulses.
Cereals: Pearl millet, grain sorghum
Pulses: Cowpea, bambara groundnut, mungbean, marama bean (seeds)

Swibyariwa Swale Kaya swa Matsavu

Swibyariwa swale kaya swa matsavu i swimilani leswi matluka lawa yantsongo, tinhu na swirhabyani switshoveriwaka naku tirhisiwa eka ku endla swakudya. Swibyariwa leswi swi avanyisiwe hi timintsu/tubers na matsavu ya matluka.
Swamatluka: cleome, cowpea, amaranth, blackjack, Jew’s mallow
Timintsu/Tubers: cassava, amadumbe, marama bean (tuber)

Swibyariwa Swale Kaya swa Mihandzu

Swibyariwa swale kaya swa mihandzu hileswi swifambisanaka na mbewu/tinyungu leti nyanganyaka leswi dyiwaka swinga endliwanga nchumu. Xikombiso xa mihandzu leyi i makanyi, sourplum, monkey orange na sour fig. Ku engetela kwalano swina ntikelo wale henhla wa swakudya, mihandzu leyi swina mbuyelo wun’wani wa nkoka: leswi swahumelela hambi loko swibyariwa swantolovelo swinga humeleli (e.g. himinkarhi ya dyandza), naswona swinga hunguta ndlala ‘hunger gap’ himinkarhi yaku pfumala swakudya.

Tindzhawu ta Vuhumelerisi ta Nkoka e Afrika Dzonga

Amaranth, black jack, cleome na Jew’s mallow hi yin’wana ya leyi tirhisiwaka hi vaaki vale makaya naswona yakumeka enhoveni.

Bambara groundnut na cowpea yi mila e Mpumalanga, North West, Gauteng, KwaZulu-Natal nale xifundzeni xa Limpopo.
Cleome, Jews mallow, amaranthus swikumeka e Mpumalanga, KwaZulu-Natal, North West nale xifundzheni xa Gauteng.
Marula, sourplum, wild plum swimila e Mpumalanga, KwaZulu-Natal, Limpopo nale xifundzheni xa Eastern Cape.

Switirhisiwa swa Swakudya Swale Kaya

Swakudya swale kaya swidyiwa swi swekiwile, swi omisiwile nkarhi wun’wana matsavu yo katingiwa naswona switirhisiwa tani hi xixevo eka tisupu.
Ti pods ta omisiwa kumbe ku swekiwa kasi tinyungu ta kona ta kandziwa ti endla mapa.
Ti Tubers titirhisiwa kuyimela swakudya leswi nga fuwa hi xitachi kufana na rhayisi na mugayu.
Tinxaka ta mihandzu tidyiwa tivupfile kumbe ti omisiwile kusuka eka timongo/timanga naswona tinga endliwa jamu, jelly na juice.

Swakahle Hiku Byala Swibyariwa Ekaya

Aswilavi swilo swotala - switirhisa mati yantsongo kutlula swibyariwa swa xi ‘Western’.
Swifuwile hi swakudya - swinga engetela ti vitamins nati minerals totala eka swakudya swa xitachi.
Swikondzelela dyandza, switsotswani na mavabyi.

Translated by Ike Ngobeni