Imbuya Enganayo i-Gluten

© Dwight Sipler
Isetjenziselwa amakari wayo afretjhi, nembewu yayo ezele amaprotheyini esilwa kwenziwe ngayo iflowura engana –gluten. Kade isetjenziswa kusukela ngeminyaka yabo-6 700 BC ma-Aztecs enarheni yange-South America. Imihlobo ehlukeneko imila enarheni ezihlukeneko kodwana kukholelwa bona i- A. spinosus kanye ne-A. thunbergia zintjalo zendabuko ze- Africa.
Imbuya likhula elimila msinya elimila qobe nyaka elinenhloko ezilihlathi elinamathuthumbo. Ithanda amazinga aphezulu wotjhiso begodu likhula lifike ku-2 m ngobude. Kunemihlobo engaphezu kweyi-60 wembuya- eminye itjalwa ngokukhiqiza imbewu yayo, lokha eminye kukhuliswa amakari wayo adliwako. Amakarayo kanye nembewu zidliwa babantu, kodwana istjalo soke singadliwa zinlwane. Umhlobo ohlaza satjani awubabi kinaleyo ebomvu.
Imbuya ingakhula ifike ebudeni obuhlangana kwe-30 cm kanye ne- 2 m,begodu iyahluka ngamakari kanye nombala wesiqu,kodwana sele kujwayeleke enombala ophephuli kanye nobomvu eencenyeni zontathu zesitjalo. Imbewu yaso yincani (ingaba zintanga eziyi-3 000 igremu) begodu zinombala onzima ngaphandle kweminye imihlobo enemibala emhlophe.

Ukutjala Imbuya

©Glenneis Kriel
Imbuya ayitjalwa eSewula Africa, enengi yayo iyazimilela emangweni lokha nakuqeda ukumila izulu lokuthoma. Irhubhululo elenziwe eSewula Africa ngembewu etjaliweko, litjengisa bona imbuya ikhiqiz amakari afretjhi angazala i-40 t/ha. Isivuno sembuya siyahlukahluka kodwana itani linye kuthiwa sivuno esihle.
Imuya ithanda umtjhiso ongaphezu kwe-25℃ kanye nezulu lehlobo lemfundeni zange-Limpopo, Mpumalanga,Kwazulu- Natal kanye ne- North West. Ayisabi isomiso egodu ayithandi ihlaathi elidaka.
Imbuya ia yihle nayitjalwe ngentanga –kungaba kuhle ukutjala engaba yi-270 kg/ha. Hlanganisa ihlabathi eneretjhiyo engaba yi-1: 2 uyirhatjhe nanyana uyitjalwe emareyini atjhingela nge-1 cm. Amareyi kufuze ahlukane nge-1 m. Emaplodini amancani, lungisa ihlabathi ngokufaka ithunga lomanyoro wenkunkhu nanyana wenkomo qobe ku-1 m² yehlabathi.
Imbuya ikhula kabuthaka emvekeni zokuthoma begodu ingaphalwa nangelinye ikhula. Ilawulo elihle lekhula likhandela eminye imiraro ngombana amalwelwe nezinye iinunwana zihlala kilo. Imbulali zenunwana ezifane nemikhiqizo ye- Neem ukwenza isibonelo zingarhelebha.
Ukusikwa kokuthoma kwamakari wembuya kungakhiqiza isivuno esingaba hlangana kwe-1.0-1.5 kg/m² nakuragelwa phambili ngokuyikha siyangezeleleka sikhiqize umkhiqizo ongaba yi-1.0-1.5 kg/m² ekungarhwetjwa ngayo qobe nyaka. Nakuragelwa phambili ikhiwa kwenza bona amakari waso amile godu sikhiqize umkhiqizo omnengi.
Umkhiqizo ungezeleleka ehlabathini eloso enekhompowusti ene-pH ehlangana kwe-6.4. I- Nitrogen iqakathekile ekumileni godu kwamakari ngemva kokuwakha. Abatjali abatjala ngehloso yokwenza inzuzo bangasebenzisa umsuqwa omatani ayi-6 nanyana eminye imihlobo yenvundisi ezine- nitrogen enengi.

Ukukha Imbuya

Istjalo singakhiwa ngendlela ezimbili –istjalo soke singasikwa lokha nasele sikhule saba yi-20 cm nanyana singaliswa sikhule amakari akhiwa ngezandla. Susa amathuthumbo amilako ukugugcuzela ukumila kwamakari.
Ngebanga lokobana ikhula msinya ingakhiwa kusukela emalangeni ayi-33 ukuya kwayi-55 ngemva kokuwutjala. Imbewu yombuya ivunwa lokha amakarayo atjhuguluka abe sarulana ngombala. Kuncono ukuwavuna ngemva kokobana kube nombethe omumbi nanyana ngemva kweveke kunesomiso ukuqiniseka bona imbewu yayo yome kuhle. Iinhloko zembewu zibanjwa ngezandla zifakwe ethungeni. Imbewu evuniweko iyonyiswa inekwe etjhwaratjhwareni yonyiswe emthunzini, ipakwe msinya ngemva kokoma.
Enarheni ezingaphandle, umbuya etjalwa ngehloso yokurhweba ngayo itjalwa eNdiya, Southeast Asia, Mexico, kanye nentabeni ye-Andes yenarheni ye-United States lapha ivunwa khona ngomtjhini.

Translated by Busisiwe Skhosana