Theepe Ya (Gluten-free)

Theepe, (mehuta ya theepe), e tsebjago gape bjalo ka pigweed, cockscomb le hell’s curse ka Seisimane, ke mengwang le dibjalo tša kgalekgale. Ge se mabele, eupša e šomišwa go swana le yona. Theepe e dirišwa ka lebaka la matlakala a yona a hlwekilego, dipeu tša go ba le proteine le dipeu tša go šilwa go folouru e se nago (gluten). E be e dirišwa go boela morago ka 6 700 BC ke Aztecs mo Amerika Borwa. Mehuta ya go fapana e tšwa go dinaga tše di fapanego, eupša go dumelwa gore A. spinosus and A. thunbergia di tšwa Afrika.
Theepe ke sebjalo sa go gola ka lebelo ka ngwaga ka matšoba a dihlogo tša sethokgwa. E rata dithempheretšha tša godimo gomme e ka tšweletša go fihla 2 m go ya ka botelele. Go na le mehuta ye e fetago 60 ya theepe - mehuta ye mengwe a bjalelwa tšweletšo ya peu, mola tše dingwe di bjalelwa matlakala a tšona a go lewa. Matlakala le dipeu di šomišwago go jewa, eupša sebjalo ka moka se kgone go šomišetšwa furu ya diruiwa. Mehuta ye tala ga e babe kudu go swana le mehuta ye khubedu. Mabele a theepe a ka gola go fihla magareng ga 30 cm le 2 m ka botlele, a fapana ka matšoba, matlakala le thito, eupša le mmala wo moperese le wo mohubedu o a swana go dibjalo ka moka. Dipeu ke tše nyenyane (3 000 dipeu godimo ga gram) di na le mmala wo moso ka ntle le mehutahuta ya mabele ka fao dipeu di nalego mmala wo mošweu.

Go Godiša Theepe

©Glenneis Kriel

Theepe ga e bjalwe mo Afrika Borwa; gantši puno go tšwa nageng ge e bonala morago ga dipula tša mathomo. Dinyakišišo tša theepe mo Afrika Borwa mo maemong a a hlwekilego, di bontšha theepe e tšweletša poelo ya go fihla go 40t/ha. Poelo ya mehuta ya theepe ya mabele eupša tone e tee godimo ga hektare e bonwa bjalo ka poelo ye botse. Theepe e rata phišo (ka godimo ga 25) ya pula ya selemo mo diprofenseng tša Limpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal le Leboa-Bodikela. E kgona go kgotlelela komelelo gomme ga e rate mmu woo o nago le meetse a mantši.
Theepe e phatlalatšwa kaone kaone go tšwa go dipeu – go kaone go bjala 270 kg/ha. Hlakanya peu le mmu ka kamano ya 1:2 e be o phatlalatša goba o bjala ka direi tša ka bago 1 cm. Direi di swanetše go ba 1 m ntle. Mo mafelong a mannyane, beakanya mmu ka go tlaleletša ka pakete ya manyoro a kgomo goba manyoro a dikgogo ka 1 m² ya mmu.
Theepe e gola gannyane gannyane mo nakong ya dibeke tša mathomo gomme e ka hlasela ke mengwang. Taolongwang ye botse e ka thibela mathata ka ge mengwang e tliša disenyi le malwetši. Dibola tša dibolayasenyi; go fa mohlala, ditšweletšwa tša Neem di ka thuša. Go sega ga mathomo gwa matlakala a theepe go ka buna 1.0-1.5 kg/m² gomme tšwelo pelo ya puno e ka tliša poelo ya go fihla ka 30 kg/m² ya ditšweletšwa tša go rekišwa ka ngwaga. Kgafetšakgafetša ya go sega e ka go oketša poelo le boleng bja matlakala. Poelo e oketšega ka Mmu wa pH ya go 6.4. Naetrotšene e bohlokwa go kgolo ya matlakala ka morago ga puno. Balemi bja kgwebo ba šomiša mmutele w akgomo wa ditone tše 6 godimo ga hektare goba menontšha ye e nago le diteng tša godimo tša naetrotšene.

Puno Theepe

Sonoplomo se ka bunwa ka mekgwa ye mebedi – sebjalo kamoka se ka fokotšwa go 20 cm goba e ka tlegelwa go gola gore matlakala gore a bunwe ka diatla ka tekanelo. Tloša dintlha tše kgolo le matšoba go hlohleletša kgolo ya matlakala. Theepe e gola ka lebelo, e ka bunwa go tšwa matšatšing a 30 go fihla 55 ka morago ga pšalo.
Dipeu tša theepe di bunwa ge matlakala a ba serolwane. Go kaone kudu go buna ka morago ga ge tšhwaane goba ka morago ga beke ya komelelo go kgonthiša gore dipeu di omile ka botlalo. Dihlogo tša peu di tlošwa ka diatla e be di lokelwa ka gare ga dipakete.
Dipeu di a omišwa ka polastiki mo morithing gomme di swanetše go lebelediwa (go aroganya dipeu go tšwa go dikgofeng), e be di šilwa le go phuthelwa ka pela ka morago ga go omišwa go fihla 11% monola. Dinageng tša boditšhabatšhaba, tšweletšo ya kgwebo ya theepe e diragala kua India, China, Borwabohlabela bja Ešia, Mexico, dithabeng tša Andes le United States fao puno e dirwa ka semotšhene.

Translated by Lebogang Sewela