Amaranth/Thyeke Ropfumala Gluten

© Dwight Sipler
Amaranth/ thyeke, (muxaka wa Amaranthus) leri tlhelaka ritiveka tani hi pigweed, cockscomb na hell’s curse hi English, rikambirhi tani hi nhova na swakudya swa xikhale. Ari tirhisiwi tani hi swakudya swa mbewu, kambe ritirhisiwa tano. Amaranth ritirhiseriwa matluka yarona yotsakama, lawa yanga fuwa hiti protein eka mbewu na mapa ya mbewu leyingariki na gluten. Leswi aswitirhisiwa kusukela kwalomuya kava 6 700 BC hima Aztecs e Dzongeni wa Amerika. Tinxaka tohambana hambana tisungule kuva kona eka matiko yo hambana hambana kambe kutshembiwa leswaku A. spinosus na A. thunbergia tisukela laha tikweni nkulu ra Afrika.
Amaranth yi kula hiku hatlisa swinene yitlhela yitlhuma. Yi rhandza mahiselo yale henhla swinene naswona yikula kufikela eka 2 m hiku leha. Kuna kwalomu ka kutlula 60 wa tinxaka ta amaranth – laha tinxaka tin’wana tibyaleriwaka mbewu, kasi tin’wana tibyaleriwaka xixevo hikwalaho ka matluka ya tona. Matluka na mbewu ya tirhiseriwa kudyiwa hi vanhu kambe ximilani hinkwaxo xinga byaleriwa kuva xidyiwa hi swifuwo. Tinxaka leti ta rihlaza ati bavi kufana na leti to tshuka.
Muxaka wa amaranths lowu humesaka mbewu wunga kula kufikela eka 30 cm na 2 m hiku leha, tinga hambana hi mabilomu, matluka na muhlovo wa nsinya kambe kutele ngopfu ya muhlovo wa purple nawo tshuka eka hinkwaswo swimilani leswi swiri swinharhu. Mbewu yakona yintsongo swinene (3 000 wa mbewu hi 1 gram) naswona iya ntima hi muhlovo handle kale ka tinxaka leti endlaka grain laha mbewu yakona yinga ya muhlovo wa cream.

Ku Byala Thyeke (Amaranth)

©Glenneis Kriel
Amaranth ayi byariwi ngopfu laha Afrika Dzonga; yitala kutshoveriwa enhoveni loko yihumelela endzhaku ka timpfula tosungula. Vulavisisi bya Afrika Dzonga eka amaranth eka swiyimo laha yibyariwaka kunene, byi komba leswaku amaranth leyi humesaka matluka tani hi swakudya yina mbuyelo wa 40 t/ha. Mbuyelo wa amaranth ya grain wahambana kusuka kambe 1 ton/ha yi tekiwa tani hi lowu kunga mbuyelo lowu amukelekaka.
Amaranth yitsakela kuhisa lokunga (ehenhla ka 25℃) eka swifundzha leswingana timpfula ta ximumu swotani hi Limpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal xikan’we nale North West. Yi kota swinene ku kondzelela dyandza naswona ayi rhandzi laha kungana misava leyi taleke mati.
Amaranth yibyaleka kahle hi mbewu – laha kubyariwa ka kwalomu ka 270 kg/ha kunga kahle swinene. Katsa mbewu na misava hi ratio ya 1: 2 kutani u haxa kumbe u byala emintileni ya kwalomu ka 1 cm hiku enta. Mintila yifanele kuva kwalomu ka 1 m hiku hambana. Eka mapurasi lawa yantsongo, lulamisa misava hiku katsa bakiti ra tluva ra tihomu kumbe matoto ya tihuku hi per 1 m² ya misava.
Amaranth yikula kantsongo eka mavhiki yosungula naswona yinga hundziwa hi nhova. Vulawuri bya nhova bya kahle byinga sivela na swiphiqo swin’wana swa nhova leswinga tisaka switsotswana na mavabyi. Swidlaya switsotswana swa organic; tani hi xikombiso, Neem switirhisiwa swinga pfuna.
Ku tsemiwa rosungula ka matluka ya amaranth swina mbuyelo wa 1.0-1.5 kg/m² naswona kuyisa emahlweni swinga tisa mbuyelo wa kwalomu ka 30 kg/m² wa miroho leyi xavisekaka hi lembe. Ku tshamela ro tsemiwa ka matluka swinga engetela khwalithi ya matluka na mbuyelo.
Ku tlakuka ka mbuyelo eka misava leyi rimiweke yingana manyoro na pH ya kwalomu ka 6.4. Nitrogen swina nkoka swinene eka kuvuyelela ka matluka endzhaku ka ntshovelo. Van’wamapurasi lava xavisaka vanga tirhisa tluva ra tihomu ra 6 tons/ha kumbe vaxava manyoro lawa yangana nhlayo yale henhla ya nitrogen.

Ku Tshovela Thyeke (Amaranth)

Swimilani leswi swinga tshoveriwa hikambirhi –ximilani hinkwaxo xinga tsemiwa hileka 20 cm yakukula kumbe xinga tshikiwa xikula kutani kutsemiwa matluka himinkarhi leyifanaka. Susa tindzhawu leti milaka mabilomu ku hlohletela kukula ka matluka.
Yikula hiku hatlisa, amaranth yinga tshoveriwa kusukela eka 30 kuya eka 55 wa masiku endzhaku ko byariwa. Mbewu ya Amaranth yitshoveriwa loko matluka ya hundzuka muhlovo yava xitshopani. Swikahle kutshovela endzhaku ka gwitsi kumbe endzhaku ka vhiki loko kuve na dyandza kutiyisisa leswaku mbewu yiva yi omile kahle. Seedheads ti susiwa hi mavoko kutani ti cheriwa emabakitini. Mbewu leyi tshoveriweke ya omisiwa endzhutini naswona yi fanele ku hleriwa, yi vekiwa kuya hi ntlawa eku heteleleni yi pakiwa loko yi omile laha kungana ndzhongo wa 11%.
Eka matiko yale handle, ku byariwa ka amaranth leswaku yita xavisiwa swihumelela e India, China, Southeast Asia, Mexico, etintshaveni ta Andes nale United States laha ntshovelo wu endliwaka hi muchini.

Translated by Ike Ngobeni