Amaranth ndi tshimela tsha khalanwaha tshine tsha vha na maluvha ane a vha uri o ita ḓaka. Tshi funa fhethu hune ha fhisa inga hula u swika kha 12 m nga u lapfa. Huna tshaka dzine dza swika 60. Dzinwe dzi ṱavhelwa uri dzi kone u ita mbeu, dzinwe dzi tshi khou ṱavhelwa maluvha ahone fhedzi tshimela tshoṱhe tshi nga shumiswa kha uḽiwa nga zwipuka. Dzine dza vha dala dzi ya vhavha u fhira dzine dza vha tsuku.
Grain amaranths dzi nga hula dza vha vhukati ha 30 cm na 2 m nga vhulapfu, dzi ya fhambana kha maluvha, maṱari na muvhala wa tsinde, fhedzi dza phephulu na tsuku dzi a ḓivhea kha tshimela tshoṱhe. Mbeu dza hone ndi ṱhukhu (3 000 ya mbeu nga gram) ya vha na muvhala mutsu nga nnḓa ha kha tshaka dza grain hune mbeu dza vha na muvhala mutshena wo dombilelaho.
U Ṱavha Amaranth
Amaranth i funa mufhiso (une wa fhira 25℃) wa dzi mvula dza tshilimo kha mavunḓu a Limpopo, Mpumalanga, KwaZulu-Natal na North West. Iya konḓelela gomelelo a i funi mavu ane avha uri o ḓalelesa maḓi.
Ndi zwavhuḓi u iṱavha nga mbeu- u nga ṱavha ine ya swika 270 kg/ha ndi ya vhuḓi. Wa ṱanganisa mbeu na mavu na ratio ya 1:2 na u ṱavha nga dzi row dzine dza vha dzo tsa u swika 1 cm. Dzi row dzi fanela u vha 1 cm kule na kule. Kha fhethu hune havha huṱuku,unga lugisa mavu nga u engedza manyoro o ḓadzaho bakhethe a khuhu kana kholomo nga 1 m² tsha mavu.
Amaranth i hula nga zwiṱuku kha vhege dza u thoma iya fhirelwa na nga tsheṋe. U ṱahulea havhuḓi ha tsheṋe zwi nga thusa na kha manwe mathada sa vhunga tsheṋe i tshi funa u langa ngeno hu yone yo hwalaho malwadze na zwikhokhonono. Zwithu zwine zwa nga sa pesticides; sa tsumbo zwi shumiswa zwa, Neem zwi nga thusa.
Zwa u thoma u gera maṱari ane avha o swika kha T 1.0 - 1.5 kg/m² na u isa phanḓa na u gera zwi nga ita uri i fhedza yo swika kha 30 kg/m² zwine zwa rengiswa maragani nga nwaha. U dzulela u khatha zwi ya thusa uri i anwe vhukuma na maṱari ahone avhe a maṱhakheni.
Uri ivhe nzhi zwi bva, kha mavu ane avha uri ndi avhuḓi ane avha na pH ya vha 6.4. Nitrogen ndi yone ine ya ṱoḓea musi u tshi khou ṱoḓa u dovha wa i ṱavha. Vho rabulasi vhane vha vha vha tshi khou i ṱavhela u rengisa vha nga shumisa manyoro a kholomo ane avha 6 tons kana mayoro ane avha uri ana pfushi ine ya swika.
U Kaṋa Amaranth
Zwimela zwi nga kaṋiwa nga nḓila mbili-tshimela tshoṱhe tshi nga khathiwa tsha swika 20 cm kana tsha litshiwa tsha hula u swika maṱari atshi khwaṱha hu tshi kaṋiwa. U fanela u nntsha hune tsha vha tshi khou hula hone na maluvha u ṱuṱuwedza uri maṱari ahule.Ine ya hula nga u ṱavhanya, amaranth inga kaṋiwa nga murahu ha maḓuvha a 30 uya 55 wo ṱavha. Mbeu i kaṋiwa musi maṱari ono vha na muvhala wa tshitopana. Ndi zwavhuḓi u kaṋa nga murahu ha musi ho vha na murotholo kana gomelelo zwo vhalaho uri ri kone u vhona uri mbeu yo khwaṱha. U tou doba wa vhea kha bakhethe. U kaṋa mbeu ndi hone hune u tshi fhedza wa ya wa i vhea murunzini u fanela u i bvisa kha gwangwa. Wa kona u ivhea uri iyo kaṋiwa wo i vhea fhethu hune havha uri ho thaba u swika kha 11% moisture.
Vha mashango ḓavha vhane vha vha vha tshi khou ṱavhela u rengisa ndi vha India, China, Southeast Asia, Mexico, the Andes mountains na United States hune ha kaṋiwa nga mitshini.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe