I-Monkey Orange – Ukusuka Emnculweni Ukuya Kumdiliya Omfaxangiweyo

© Bernard Dupont
iMonkey Orange (strychnos spinosa) yaziwa nangala magama klapper, morapa, umKwakwa, Nsala, muramba no Umhlali.
Umthi we Monkey-Orange ongumlinganiselo omncinci, naphakathi ukhula wodwa phakathi kwe 1-9m ubude. Unameva, namaxolo aqhephukayo akhazimlayo, amagqabi aphantse angqukuva. iMonkey Orange ikhetha umhlaba okhamekileyo entlango, ‘riverine fringes’ mahlathi anesanti, namahlathi angase mhlanjeni eMpuma Koloni, Kwazulu Natal nakwiphondo lase Limpopo. Olunye uhlobo olufanayo yi corky Monkey Orange (Strychnos cocculoides) iphandiwe ukunceda ukunyusa ingeniso kumakhaya ahluphekayo ezilalini. Akufani nalapha eMzantsi Afrika, icorky monkey orange ixabisekile ukusetyenziswa nokulinywa eMalawi, Mozambique, Tanzania, Zambia nase Zimbabwe.
iMonkey orange engange grapefruit inevumba eliswiti nencasa eswiti-namuncu kwaye inobunzima obungu 0,45 kg ingqukuva, inesikhumba esityebileyo, esihlaza esifana neplanga, litshintsha libe mdaka ngebala namthubi xa ivuthwayo. Inentanga ezininzi kwimphuphu enukayo etyheli ngombala. Ngenxa yokuba nencasa kwayo, imonkey orange ixabiseke kakhulu kwindawo ezizilali. Iziqhamo zityiwa ngabadala nabancinci kwaye ziqokelelwa kwangethuba (phambi kokuba zivuthwe) ukuze zigcinwe. Iziqhamo ezivuthiweyo ziyahlala ngenxa yeqokobhe eliqinileyo, oku kenza kubelula ukuyihambisa umgama omde. Kumakhaya, imonkey orange ingcwatywa esantini ukuvumela imphuphu yesiqhamo ibengamanzi. Isiqhamo esivuthiweyo singatyiwa sihlaza okanye somiswe elangeni ukwenza iroli yeziqhamo, ijam, kwenziwe ne siselo okanye Umdiliya omfaxangiweyo. Esi siqhamo siphezulu ku vitamin C no B, kodwa ke imbewu ye monkey orange iyityhefu.
Umthi uyasetyenziswa ukwenza izitetyu kunye nenkuni logama amaxolo, ingcambu okanye isiqhamo esingekavuthwa zisetyenziswa xa ubani ethe walunywa yinyoka ngenxa yobukho be strychnine. Amagqabi acoliweyo angapilisa izilonda, logama iti eyenziwe ngengcambu inganceda ukuphilisa ingqele. Amagqabi amatsha ayacikidwa enziwe intlama ukunyanga izilonda, kwaye namanzi asuka kumagqabi akhanyiweyo ingathsutshuzwa ukutshabalalisa iintethe nezinye izinambuzane. Amagqabi angasetyenzswa ukondla Imfuyo kunye neziqhamo ezomileyo (emveni kokukhutshwa iintanga), ziye zenziwe zithengiswe njenge curios (imisenzi yamaplanga) okanye isetyenziswa njenge gubu kwizixhobo zomculo.
iMonkey orange tree kunzima ukuyikhulisa ngembewu, indlela egcono ukuyisasaza kukudibanisa. Xa kudityaniswa indawo ezimbini kwizityalo. Iqinile, ikhetha ukukhula kwilanga eligcweleyo kodwa ayidibani nekhephu. Ingenza ihetshi elungileyo okanye isityalo sokukhusela iyadi.

Isufungo Ngamayeza

Ezinkcukacha zezokufundisa nokwazisa kuphela kwaye azifanelanga ukuthathwa njenge ngcebiso kaGqirha. Olu lwazi alunazo injongo zokuthatha indawo ye ngcebiso namayeza ka Gqirha okanye unyango olunikezwa ngabezempilo ngoku semthethweni.

Translated by Zikhona Plaatjie