Monkey Orange - Kusuka eka Vunanga kuya eka Wayeni

© Bernard Dupont
Monkey orange (Strychnos spinosa) yitlhela yitiveka tani hi klapper, morapa, umKwakwa, Nsala, muramba na Umhlali. Nsinya wa monkey orange awukulangi ngopfu naswona wu mila woxe wuva exikarhi ka 1 na 9 m hiku leha.
Wuna mimitwa, na mahanti lawa ya kwamukelaka yatlhela ya hatima, wuva na matluka ya xirhendzevutani. Monkey orange wurhandza misava leyi tswongaka swinene mati e nhoveni, ekusuhi na milambu, nalaha kungana sandi na nhova leyingale kusuhi na lwandle e swifundzheni swa Eastern Cape, KwaZulu-Natal nale Limpopo.
Nsinya lowu wuna vuxaka swinene na corky monkey orange (Strychnos cocculoides) lowunga lavisisiwa swinene ku antswisa tindlela to endla mali eka mindyangu leyinga swela emakaya. Swinga fani na laha Afrika Dzonga, nsinya wa corky monkey orange wutekeriwa ngopfu enhlokweni naku tshoveriwa swinene e matikweni ya Malawi, Mozambique, Tanzania, Zambia na Zimbabwe.
Muhandzu lowu ringanaka na grapefruit wa nsinya wa monkey orange wuna nuhelo wonyanganya na nantswo wo dzungela naswona wutika kutlula 0,45 kg. I wa xirhendzevutani na nhlonge ya rihlaza wa rihunyi kutani wu cinca kuya eka buraweni na xitshopani loko wuvupfile. Wuna tinyungu tikulu ta xitshopani, wutlhela wunuhela nakuva na mati yotiyela onge i vuswa nyana. Kuya hileswi wunandzihisaka xiswona, monkey orange wutekiwa tani hiswakudya swa ntikelo eka vaaki vale makaya.
Mihandzu leyi yidyiwa hi vana na lavakulu naswona yi rholeriwa emasunguleni ya nguva (yinga se vupfa) kuva yi hlayisiwa. Leyinga vupfa yihlayiseka kahle hikokwalaho ka nhlonge yayona leyinga tsindziyela. Leswi swiendla leswaku yikota ku fambiseka kuringana mpfhuka woleha. E makaya, muhandzu wa monkey orange wuceleriwa e saveni leswaku wutakota ku hatlisa wu vupfa. Muhandzu lowu vupfeke wu dyiwa wutetano kumbe wu omisiwile e dyambyini, kumbe loko se wuri jamu kumbe ku endliwe juzi kume wayeni. Muhandzu lowu wufuwile hi vitamin C na B vitamins, kambe tinyungu ta wona tina phoyizeni.
Ntsandza wakona wutirhisiwa ku vatla na mapulangi, kasi timintsu takona kumbe mihandzu woka wunga vupfangi wunga tirhisiwa loko munhu a lumiwe hi nyoka hikokwalaho ka vukona bya strychnine. Matluka lawa ya kandziweke can heal ya horisa swilondza, kasi tiya ya matimba leyi endliweke kusuka eka timintsu yipfuna kuhorisa mukhuhlwani. Matluka yotsakama ya kandziwa kuva ya horisa swilondza kasi mati yakona yatirhisiwa kuva ya chavisa switsotswana loko ya haxiwile.
Matluka yanga phameriwa tihomu naswona mihandzu leyi omisiweke (endzhaku kaloko ku susiwe tinyungu) ya kovotliwa naku xavisiwa leswaku yata tirhisiwa ku endla swichayachayani swa vunanga.
Misinya ya Monkey orange yatika swinene ku byariwa kusuka eka mbewu, se ndlela yo antswa kuyi byala hiloko ku endliwa grafting. Grafting hi loko ku khomanisiwa swimilani swimbirhi. Yi tsindziyerile, yitsakela ku mila laha kungana dyambu ro helela kambe yi chava xirhami na gwitsi. Wutirha kahle ku endla darata na swimilani swale ndzelekanini.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni