Zwienge zwine zwa vha zwina tshivhumbeo tsha pine-cone (Ananas cosmosus) ndi muri wa dakani Afrika Tshipembe nahone u wanala dakani u mona na lothe shango. Mutshelo hoyu ndi murado wa muta wa Bromeliaceae, hune vhubvo ha hone ndi madakani a America. Ndi muri wo phadalalaho vhukuma une wa vha na dzi tshaka dzine dza swika 3470 species, dzine nnzhi dza hone dzo dala vhukuma kha dzi ngade.
Tshienge na kale tshi dzhiiwa sa zwithu zwa kale zwa vhufa zwa America hune tsho vha tshi tshi shuma sa mutshelo mutete, na kha mishonga na kha u ita dzi fibre dza matari sa dzi textile.
U Tavhiwa Ha Tshienge
Zwienge zwine zwa vha zwo dala nga Vitamin C-rich, mitshelo ine ya vha yo tumana na dzi berry thukhu khatsho, zwa fhedza zwi tshi khou bveledziwa sa mutshelo une wa vha u wothe une wa vha wo vha hone vhukati ha tshiguthe tsha matari. Muri hoyu u funa fhethu hune ha vha uri hu a dudela, hune ha dzhena muya hune ha sa vhe na murotho une wa vha uri wo kalula nahone tshi hula zwavhudi mutavhani, na kha mavu ane avha na acid naho isa faneli u tou vha nnzhi vhukuma.
Zwienge zwi nga kaniwa luvhili kha minwaha mitanu. U kana ha u thoma ndi musi tshi na minwedzi ya 26 uya kha 30 lwa vhuvhili ndi nga murahu ha miwedzi ya 18. Huna u tavhiwa ha zwienge hune ha khou itwa uri zwi kone u leluwa uri zwi kaniwe duvha linwe na linwe kha minwaha heyo mitanu. U kaniwa ha zwienge Afrika Tshipembe zwi thoma Thafamuhwe u swika vhukati ha nwedzi wa Nyendavhusiku.
Huna tshaka mbili khulwane dza zwienge zwine zwa vha zwi tshi khou tavhelwa mbuyelo Afrika Tshipembe. Ine ya vha na matari ane a suvhelela Cayenne (I tavhiwa nga vhunzhi Eastern Cape) ha vha na ine ya vha na matari a mipfa Queen (ine ya bveledziwa nga vhunzhi KwaZulu-Natal).
Queen i ya difha vhukuma nahone i rengisw i tshi kha di vha thethe, ngeno Cayenne i khulwane nahone uvha hayo na juice nnzhi zwiita uri i fanelwe nga u kona u ita juice.
Divhazwakale Ya U Bveledziwa Ha Zwienge
Mupadaladzi wa hone Christopher Columbus o thoma u wana tshienge nga 1493 kha tshitangadzime tsha Guadalupe kha Lesser Antilles kha lwanzhe lwa Caribbean.
Ana mutumbuli wa Portuguese uya vhukovhela ha vhukati ha America, muri wa thoma u phadalala u tshi ya thungo ya devhula uya kha tshitangadzime tsha Saint Helena, ubva hafho wa ya Madagascar na India nga vho 1540. U tavhiwa ha muri zwo do divhadziwa na Nepal nga 1601, Singapore nga 1637, na Taiwan nga 1650.
Zwienge zwa u thoma u tavhiwa zwo vha zwi songo tou disendeka nga uri zwiliwe zwi tshi kha di vha zwitete fhedzi na kha u itwa ha dzi fibre na minwe mishumo. Nga 1570, vha Philippine vho vha vha tshi khou ita zwiambaro nga pina zwi tshi khou bva kha fibre ya matari a tshienge, vha Malaysian vho vha vha tshi tshi shumisa kha tshithu tsha u langa mbebo na hone vha u pfuma vha Europe vho vha vha tshi tshi tavha kha dzi tsimu dzavho sa tshithu tsha vhubvo, ho kateliwa na khosi vho King Louis XV kha greenhouse ya Versailles.
Zwa u thoma u tavha tshienge tshi tshi khou itelwa u rengisa ho thoma nga u tavhiwa Cayenne West Indies na Hawaii. Hetshi tshienge tsho riniwa dzina hu tshi khou tevhedziwa Cayenne, capital ya French Guiana ubva he ha dzhiiwa zwimela zwitanu zwa kona u phadaladziwa. U swika kha dzi centuary dzine dza swika 20, Cayenne ine ya suvhelela, yo vha yo dala kha maraga wa zwienge uswika hu tshi swika lushaka lwa MD-2 lu tshi dzhenela lwa vha lwone lune lwa vha lu tshi khou bva phanda kha zwienge zwine zwa vha uri ndi zwitete.
Nga mulandu wa usa vha na vhutshilo vhulapfu ha mavhengeleni ha tshienge, zwiendedzi zwa musi tshi tshi khou ya u rengiswa, atshi todi u tshimbila lwendo lulapfu, zwo ita uri vhe na dzi thekiniki dza u khwinisa hezwi. Zwine zwa vhonala vhukuma ndi musi hu tshi itwa zwa u vhea kha zwikoti nga centuary ya vhu 19 na u hula ha juice ya zwienge nga nwaha wa 1980 zwo do ita uri tshienge tshi dzhie vhuimo ha vhuraru kha lifhasi ine nga nwaha ho vha hu tshi vha hu tshi khou bveledziwa zwine zwa swika 25 million tonnes (2018), tshi tshi khou tevhela miomva na manngo. Tshienge tsho thoma u da Afrika Tshipembe nga 1860 tsho thoma u tavhiwa KwaZulu-Natal nga murahu tsha kona u tavhiwa Eastern Cape.
U Bveledziwa Ha Tshienge Kha Lifhasi
Vhabveledzi vhahulwane vhararu ndi Costa Rica, Brazil na Philippines, vhothe vhabveledza zwa fhira 2.5 million tonnes nga nwaha. Costa Rica na Brazil vha ya tikedza vha US na Europe, ngeno vha Philippines vha tshi isa zwienge zwitete Japan na Korea.
Africa, zwienge zwibveledziwa Angola, Tanzania hune ha vha na hunwe u bveledziwa na Afrika Tshipembe - zwine zwa vha fhasi ha 100 000 tonnes nga nwaha. Zwine zwa swika 80% ya zwienge zwa Afrika Tshipembe zwi vha zwi tshi khou toda u vhewa zwikotini (lushaka lwa Cayenne), zwinwe zwo salaho (nga maanda Queen) i rengiswa kha maraga wa fhano hayani.
Mushumo Wa Tshienge
Tshienge tsho dala vhukuma nga vitamin C, dietary fibre, calcium, manganese na potassium. Mutshelo u dovha hafhu wa thusa na kha zwa tsukanyo, wa dovha hafhu wa vha na zwithu zwa anti-inflammatory nga mulandu wa uvha hone ha bromelian. Bromelian ndi tshigwada tsha sulphur-tshine tsha vha tshina protein-zwithu zwa tsukanyo i nga dovha ya shuma kha u fholisa nama, na u engedza galatin kha zwinwiwa, kha latex-based paints na kha u omisa mukumba.
Bromelian musi luphuse, cream kana philisi kana sa zwithu zwa u fhungudza muvhili iya kona u lafha nyimelo ya inflammatory u fana na sinusitis na arthritis arali wo i dodza nga nnda iya lafha zwilonda, na u bvisa lukanda lwo faho arali wo swa.
Zwi tshi khou bva kha lushaka, tshienge u nga tshila sa mutshelo mutete kana tsho vhewa kha dzi thini, kana tsho itwa juice, jamu kana chutney. Hu pfi tshi ya dovha hafhu tsha lafha vhulwadze ha u tshimbila tshimbila. Tshienge tshine tsha vha uri tshi kha di vha tshitete tshi ya tanganiswa na dzi curry, zwa dzudzanyiwa zwavhdi na ham na dzinwe nama zwa litshiwa zwa vhila zwi ya kona u bveledza nama ine ya vhidziwa upfi nata de pina.
Matari matuku a tshienge aya liwa sa muroho Afrika, havha na zwine zwa vha khombo kha matari zwine zwi ya shuma kha u ita mapfumo ane avha na mulimo. Fibre ine ya vha kha matari iya shuma u ita zwiambaro, u ita zwienda, manethe a u fasha khovhe, nazwa u ita dzi jewellery.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe