Phaeneapole ya sebopego sa cone (Ananas cosmosus) ke seeenywa sa molatšatši mo ka Afrika Borwa gomme se bjalwa mo dileteng tša molatšatši mo lefaseng ka moka. Seenywa ke leloko la lapa la Bromeliaceae, yeo e tswalanago le tša Amerika. Ke lelapa la dibjalo tša go fapafapana la mehuta ya dimela tše 3470 gomme bontši bja tšonake dibjalo tše tumilego tša ka serapaneng.
Phaeneapole e a ratega ka mo ditšong tša kgalekgale tša Amerika fao e šomišwago bjalo ka dienywa tše foreše, ka gare ga dihlare, gomme ditlhale tša matlakala di šomišwa bjalo ka mašela.
Bolemi bja Phaeneapole
Diphaeneapole tša Vitamine, dienywa tša dithetlwa tše nnyane di pitlane, di tšweletšwa bjalo sa seenywa se tee se bopegilego ka gare ga sehlopha sa spiralling ya matlakalago tšwa go kutu ye koto ya go mela. Sebjalo se sa molatšatši se rata klimate ya go fiša, ya bošidi le yeo e se nago tšhwane ebile se mela gabotse mo mmung wa mohlaba, le wa go ba le esiti.
Diphaeneapole di bunwa gabedi mo mengwageng ye mehlano ye nngwe le ye nngwe. Puno ya mathomo e ka gare ga dikgwedi tše 26 go 30 e be ya bobedi e ba ka morago ga dikgwedi tše 18. Pšalo ya diphaeneapole di a staggered go netefatša gore diphaeneapole di bunwa letšatši le letšatši gantši mo ngwageng. Puno ya diphaeneapole ka mo Afrika Borwa e thoma ka Matšhe e be e tšwela pele go fihlela magreng a Desemere.
Go na le mehuta ye mebedi ye megolo ya diphaeneapole tša kgwebo ka mo Afrika Borwa, Cayenne ya matlakala a boleta (gantši di tšweleditšwa ka mo Kapa Bohlabela) le Queen ya matlakala a thata (t gantši e šweletšwa ka mo KwaZulu-Natal).
Queen e bose gomme gantši a rekišwa bjalo ka dikenywa tše foreše, mola Cayenne ye kgolo, ya go ba le matutu a godimo e loketše go šoma go tshepedišo ya todi le ditšweletšwa tša diphaeneapole tša bolekaneng.
Histori ya Tšweletšo ya Diphaeneapole
Christopher Columbus, mohlotletša o ile a utolla diphaeneapole pele ka 1493 go sehlakahlaka sa Guadalupe ka fase ga Antilles ka mo lewatleng la Caribbean.
Gammogo le bahlotletša ba Sepotokisi go Borwa le Amerika, dienywa di ile tša phatlalala go bohlabela go Saint Helena Island, Madagascar le India ka 1540s. Temo ya seenywa e ile ya begwa ka mo Nepal ka 1601, Singapore ka 1637, le Taiwan ka 1650.
Temo ya pele ya diphaeneapole ga e a lebelela fela dienywa tše foreše eupša le tlhale le ditirišo tše dingwe. Ka 1570s, philippines ba be ba dira mašela a pina go tšwa go tlhale ya matlakala a diphaeneapole, Malaysians ba be di šomišetša taolo ya matswalo gomme Europeans bao ba humilego ba be ba bjala sebjalo bjalo ka sebjalo sa serapane sa maemo, go akaretša le Kgoši Louis XV ka mo ntlong ya gagwe e tala kua Versailles.
Temo ya Kgwebo ya diphaeneapole e thomile ka khalthiba ya Cayenne ka mo West Indies le Hawaii. Phaeneapole ye e theilwe ka leina la Cayenne, toropokgolo ya French Guiana fao dibjalo tše hlano di tšerwego e be di phatlhalatšwa. Go fihla ka ngwagakgolo wa 20, khalthiba ya ‘Smooth Cayenne’ e be le e kgolo mo mmarakeng wa diphaeneapole go fihla khalthiba diphaeneapole ya MD-2 e etepele diphaeneapole tše hlwekilego.
Ka lebela le bophelo bjo kopana bja shelflife, dinamelwa tša kgwebo le ditsela tše lekopana tša kgwebo le dithekniki tša phetleko di hlomilwe ka thoko ga tšweletšo ya kgwebo ya dienywa. Go bohlokwa kudu go tseba gore intastering ya canning yeo e hlomilwego ka ngwagakgolo wa 19 le kgolo ya matutu wa diphaeneapole ka 1980 e na le seabe go hlohleletšo ya diphaeneapole gore e be seenywa sa boraro se se golo mo lefaseng ka tšweletšo ya dimilione tše 25 tonnes (2018), ka morago ga dipanana le dimenko.
Diphaeneapole di tsebišitšwe ka mo Afrika Borwa ka 1860 gomme e bjetšwela pele ka phrobentsheng ya KwaZulu-Natal, gomme ka morago go Kapa Bohlabela.
Tšweletšo ya Diphaeneapole ya Lefase
Batšweletši ba bararo ba ba golo ba diphaeneapole ke Costa Rica, Brazil le Philippines, ka moka ba tšweletša ditone tša go feta dimilione tše 2.5 ka ngwaga. Costa Rica le Brazil ba fa US le Europa, mola philippines ba romela diphaeneapole tše hlwekilego go Japane le Korea.
Ka mo Afrika, diphaeneapole di tšweletšwago mo Angola, Tanzania le tšweletšo ye mmalwa ka mo Afrika Borwa, ka fase ga 100 000 tonnes ka ngwaga. 80% ya tšweletšo ya diphaeneapole tša Afrika e swanetšego go šomela tsepedišo (Khalthiba ya Cayenne), (kudukudu Queen) di rekišwa ka mo mebarakeng ya dienywa tše foreše.
Tšhomišo ya Phaeneapole
Diphaeneapole di na le maemo a godimo a vitamine ya C, tlhale, kalasiamo, manganese,koporo le potasiamo. Seenywa se thušo ka tšhilego ebile se thuša go fokotša bohloko ka lebaka la diteng tša bromelian.
Bromelian ke sehlopha sa sulphur-containing protein-digesting gomme di ka šomišwa bjalo ka nama ya tenderiser, go oketša solubility ya gelatin ka gare ga dino, ka latex-based sa le ka letlalong.
Bromelian e na le mohuta wa lerole, setlolo, dipilidi goba mohuta wa ditlaleletša tša dijo gomme e ka alafa bohloko bjalo ka dinko le arthritis ebile e ka dirišwa mo letlalong go leka go alafa dintho le go tloša matlalo a hwilego ka lebaka la dintho tše swelego.
Go ya ka ya khalthiba, diphaeneapole di ke lewa bjalo ka dikenywa tše foreše goba di ka bolokwa, di ka šomišwa go dira matutu jamo le tšhatni. Go thwe gape gore matutu a diphaeneapole a ka fokotša dika tša bolwetši bja tšhišinyo. Diphaeneapole tše foreše di ka tšhelw aka dijong tša khari, dipara gabotse le ham le dinama tše dingwe ebile di ka bedišwa go tšweletša nama ya go tanta ye bitšwago ka nata de pina.
Matlakala a diphaeneapole tše nnyane a lewa bjalo ka merogo ka mo Afrika e be mpholo wa dienywa tša go se butšwe o dirišwa bjalo ka mpholo wa dintlha tša lerumo. Tlhale ya ka gare ga matlakala a diphaeneapole e dirišwa go loga diaparo, go dira doeta, dihlare tša go rea dihlapi le dibenyabenyane.
Translated by Lebogang Sewela