Muri muṱuku une wa vha na ṱhodzi yo no nga muṱodo u aluwa kha ḽa America na hone wo riniwa hu tshi khou tevhelwa munwe munna wa mu Spanish monk Francisco Ximenez. Hezwi zwa ‘caffra’ zwi bva kha dzina ḽa kale ḽa vhupo ha Eastern Cape - Kaffraria. Ximenia caffra ine iya ṱanganiswa zwo leluwa na Ximenia americana fhedzi maṱari a X. americana ana muvhala wo no nga makole u tshi khou yela kha mudala na mitshelo ya hone ina muvhala wa tshitopi u fhirisa mutsuku.
Ndi muri une wa funa u hula wo ṱumana na minwe uya wanala fhethu ho omahao kha zwipiḓa zwa Afrika hune wa hula una maanda musi wo ṱangana na minwe midzi. U funa ḓuvha, uya kona u lwa na gomelelo uya kona nau konḓelela murotholo. Uya hula wa swika kha 50cm nga nwaha, uya kona na u ita luhura lwavhuḓi.
Mitshelo ya hone i ya haṱa fhedzi zwiṋoni zwi ya ḓiphina ngayo, zwipuka nazwone zwino nga ṱhuḓwa na zwine zwa vha zwa luvhilo. Na vhathu vha ya dzi ḽa vha ne vha fhedza vha tshi khou ita ngadzo jam na dessert. Dzi difha hu kale dzo vhibva, dzi tshi vho oma dzi vho nga prune. Dzina tshivhumbeo tsho nga tsha plum zwa tou fhambana nga muvhala ubva kha tshitopana uya kha mutsuku. Ṱhanzwa dzi kaṋiwa tshilimo huna dzi mvula, ubva kha Ḽara uya kha Ṱhafamuhwe. Miri iya kona u bvisa mitshelo yo no lingana 15-17 kg nga nwaha.
Mitshelo iya litshiwa kha maḓi a u rothola ya ṋukala, ha kona ubva zwa u ḓifha zwa mitshelo zwa ṱanganiswa na dzi thanda zwa vhiiswa na vhuswa. Vhathu vha mazulu vha tunzulela mutshelo kha maḓi, vha vhilisa zwa ṱangana na vhuswa.
Hoyu mutshelo wo ḓala nga vitamin C na potassium (K) wa dovha wa fara na protein. Mitshelo i fara mbeu ine ya ḓifha vhukuma ine yavha na mapfura ano swika 65%. Mapfura haya aya shuma kha zwa u dola u itela uri lukanda luvhe lutete na u ita mukumba.
Vhathu vho no fhira 60 na dzi phukha vha ya lafhiwa nga Ṱhanzwa ho katelwa na malwazde ane avha oḓa nga zwa vhudzekani na malaria. Munwe mushumo kha zwa u lafha hu vha ho katelwa na u lafha maṱo o zwimbaho na dzi thanga nga u tou ḓodza maṱari. U dovha wa vha mushonga wa musi una dangani huvha ho shumiswa midzi ya hone. U lafha na musi huna hune wa khou pfa u vhavha hone kha muvhili na bilharzia (ho shuma midzi na maṱari). Luphuse lwa midzi lu ya fhodza zwilonda, TB-related diseases na musi yo shelwa nga halwa i shuma sa aphrodisiac, ngeno luphuse lwa maṱari lu tshi shuma kha u lafha muthu ane asa vhe na mbebo na u lafha mukhushwane. U ṱavhiwa khwiṋe nga mbeu na u ṱavha wo tanganisa 5:1 ya muṱavha wa mulamboni na manyoro.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe