U Tavha Ngade ya Miroho

©Marinda Louw
Huna nḓila tharu dzine dza vha uri dzo ḓoweleya dza u ṱavha miroho fhethu hune havha uri ndi huṱuku. Nḓila dzoṱhe dzi ya ṱuṱuwedza uri mavu avhe matete nahone dzi thusa musi tshelede, maḓi na mavu hu sina. Miroho ine ya vha yo ṱavhiwa nga nḓila hei iya vha na mutakalo u fhira ine ya tou ṱavhelwa u bveledzwa.
Tshaka tharu tshaka dza miroho ya ngadeni:
Trench Bed – u fanela u gwa fhasi mavuni wa shela manyoro wa ṱavhanya wa ṱavha na zwezwo.
Stacked Beds – kha vhupo vhune zwi ya konḓa uri u gwe madindi, unga ita dzi thunduma. Hoku kuitele ndi kwa vhuḓi kha muthu ane avha na vhuholefhali kana vhathu vhane vha vha vhahulwane vhane vha ya balelwa u kwatama.
Ngade ya kha dzi khontina – unga ṱavha miroho kha dzi khontina u fana na kha dzi bodo kana dzi ṱhirei.

Ndila dza u ita Trench

Trench i fanela u vulea 1 m, na 2 m u lapfa na utsa, ivhe u swika kha 50 cm. Musi u tshi khou igwa trench, u fanela u bvisa mavu a nṱha na a vhukati- mavu a nṱha ndi one ane avha na manyoro a dovha a vha na muvhala mutsu u fhira avhukati.
U fanela u igwa ubva devhula uya tshipembe. Hezwi zwithusa uri tshimela tshi ya vha na ḓuvha ḽinzhi kha ḓuvha. Arali wa gwa ubva vhubvaḓuvha uya vhukovhela huya dzhenesa murunzi.
U fanela u ita vhuṱanzi uri hu ya lingana, na nḓila ya vhuḓi ine maḓi a ḓo kona u dzhena ngayo, fhedzi hu songo tou tsesa ngauri mavu anga fhalala.
U fanela u i shela nga manyoro ono lingana vhukati –sa tsumbo- malaṱwa a ngadeni, makanda a miroho, magwangwa a makumba, egg cartons na mbanzhe. Unga shumisa na manyoro a zwifuwo ubva kha a nngu, kholomo, mbudzi, khuhu, muvhuḓa kana nguluvhe, ṋama yo omaho kana dzi fat.
U fanela u panga na zwithu zwine zwa vha uri zwo oma sa matavhi a muri. Mukope, dzi straw kana mahatsi o omaho nga nnṱha, hezwi zwiita uri muya u kone u tshimbila.
Wa panga na zwikoṱi zwine zwa nga swika rathi nga nnṱha. Hezwi zwithusa uri huvhe na pfushi (ine ya ṱoḓea ndi ṱhukhu nga maanḓesa) u fana na zinc (Zn) na iron (Fe) kha mavu.
U fanela u vala dzi thini nga gurannḓa ḽo phamuwaho.
Wa shela manyoro o salaho oṱhe.
U fanela u ṱanganyisa manyoro wa shela u swika hu tshi ḓala.
Wa shela na manyoro ane avha uri o oma. Hezwi zwiita uri hu vhe na zwitzhili zwine zwa ṱoḓea uri hu thome u sina.
U fanela u zwi thabisa, u tshi khou shumisa bakhethe. Zwi ya thusa kha u sina.
Wa kona u zwi vala nga mavu ubva kha trench. Hezwi zwithusa kha uri munukho usa pfale na dzi thunzi. U fanela u thoma nga mavu avhukati wa kona uḓa nga a nṱha. Muthu ha faneli u ima kha dzi ndunduma.
Trench ine ya vha yo ḓadziwa i fanela uvha 15 cm uya nṱha u fhira mavu fhedzi manyoro na pfushi zwi ya shumiswa nga miroho, u lapfa hayo ha kona u fhungudzea.

Hei nḓila a i duri na luthihi na hone iya shuma vhukuma, vhabveledzi avha tei u renga manyoro. Ngauri zwimela zwi na mutakalo zwi nga si tambudzwe nga zwikhokhonono. Nga hei nḓila na zwimela zwi ya anwa zwithu zwine zwa vha zwinzhi nga mulandu wa mbuno dzi tevhelaho:
Manyoro ane avha o shumiswa nnṱha ha trench ashuma sa tshipontshi tshine tsha dzhia maḓi tsha a isa kha tshimela tshine tsha khou a ṱoḓa.
Zwishumiswa hezwi zwi mbo ḓi vha manyoro zwa kunga zwivhungu zwine zwa vha na mbuyelo.
Zwi ya ita uri u vhulunge masheleni na manyoro na zwa ulwa na zwivhungu.
U nga kona u ḓi dzhenisela masheleni nga u rengisa zwithu zwine zwa vha na mutakalo kana wa bveledza miroho ine ya ḓo ḽiwa zwavhuḓi hayani wa si tsha shumisa masheleni u tshi ya u renga zwiḽiwa.
Malwaṱwa aya shumiswa sa manyoro u itela u nyora mavu na fhethu huno dzula ho kuna.

Mavu o Dzudzanyelwaho u Tavha Zwiraba

©Marinda Louw
U shumisa hei nḓila musi u si nga si kone u gwa madindi. I shuma nga maanḓa kha vhathu vhane vha vha na vhuholefhali ha milenzhe kana vhane vha vha vha dzula kha dzi wheelchairs vhane vha kha ḓi ṱoḓa u ṱavha miroho. Zwi ya fhambana na kuitele kwa trench nga uri manyoro a vhewa nga nnṱha uri hu kone u itwa dzi ndunduma nga mavu ane avha vha nga matungo, hu tshi khou shumiswa ku itele kuthihi kwa Trench, fhedzi wo thoma kha 2.
Kushumisele hokwu kuna mbuyelo nthihi sa trench; uya kona u vhulunga maḓi na u shela manyoro kha mavu na u ita uri zwimela zwimele zwi dale kha vhupo.

Miroho ya Ngade kha dzi Khonthina

©Marinda Louw
Kha hokwu kuitele, hu sheliwa dzi khonthina nga manyoro ha vhewa leyara ya mavu nga nnṱha. ( u fanela u humbula u zwi thabisa u saathu shela mavu) dzi khonthina dzine da ḓivhea ndi goloi kana thaila ḽa ṱiraka nahone zwi shumeswa hu tshi khou ṱavhiwa mazambane na carrots. Kushumisele ku nga khwiniswa kha tshaka dza zwimela nga u zwi panga kha mathaila ono swika maṱanu kana arathi o ṋamelana wa zwiita nnṱha nnṱha.
Zwine zwa swika 5 uya kha 6 kg ya mazambane maswa a nga kaṋiwa kha thaila ḽithihi. Na ḓithu ḽa u laṱela mathukhwi ḽitsu ḽi nga shumiswa kha u ṱavhela mazambane.
Na makhonthina o itwaho nga zwithu zwine zwa vha uri azwi tsha shuma anga shumiswa nao. Unga vhea mabogisi mirunzini fhedzi a fanela uvha o lavhelesa ḓuvha kule na murotholo na muya wo omaho. Kha zwimela zwine zwa vha zwinnṱha sa phiriphiri, maṱamatisi na eggplants,u fanela u itela kha khonthina ine yavha khulwane.
Wa vula na dzi nḓila zwiṱuku sa nga mahatsi na dzi straw nga nnṱha. Mbeu ine ya khou thoma u mela uya kona u phuletshedza, zwi ne zwa thusa kha uri hu dzule ho thaba na uri hu sa mele nga maanḓa tsheṋe.
Miroho minzhi – sa zwifhuri, peas, ṋawa, spinach, maṱamatisi na nyala – zwi nga hula zwo ṱavhiwa nga mbeu. Musi u tshi khou ṱavha mbeu, u songo tumula midzi. U fanela u sheledza zwavhuḓi u tshi fhedza u ṱavha lurahu nga ḓuvha nga murahu ha hezwo zwi tshi khou bva kha mvula. Zwinwe zwimela zwi ya thusana u aluwa zwa tsireledza kha zwiḽi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe