Ku Byala Xirhapa xa Manyoro ya Xintu xa Matsavu

©Marinda Louw
Kuna mabyalele ya nharhu yandhuma yaku endla xirhapa xa matsavu lexintsongo lexingariki na manyoro ya ti khemikali. Tindlela leti hinkwatu ti antswisa manonelo ya misava naku pfuna loko loko mali, mati, kumbe misava swiri swintsongo. Matsavu lawa ya byariwaka hi ndlela leyi ya kahle swinene eka swarihanyu kutlula lawa yan’wana.
Tinxaka ti nharhu ta swirhapa swa matsavu:
Foro yo byalela – Endla foro laha emisaveni kutani u chela matluka na mabyasi xikanwe na misava. Swakoteka kuva u tlhela ubyala swimilani endzhaku ko endla leswi.
Ko byalela ko gadana – Eka tindzhawu leti swikotekaka, cela magoji emisaveni, u tirhisa ti bed letinga khandziyana. Maendlelo lawa ya kahle eka lava vanga vatsoniwa kumbe vanhu lavakulu lavanga koteki ku korhama.
Xirhapa xa matsavu e swibyeni – Ku byariwa ka matsavu eka swibye swofana na mapoto kumbe mathayere.

Xana u Cela Njhani laha Ungata Byala Matsavu Exirhapeni

Foro leyi ceriwaka yifanele kuva 1 m hiku anama, 2 m hiku leha naswona yifika laha ematsolweni ku enta, kwalomu ka 50 cm. Loko ku ceriwa foro leyi, hambanyisa misava yale henhla na yale hansi - misava yale henhla yi nonile kutlula yale hansi naswona yi dzwiharile hi muhlovo kutlula leyi yale ndzeni. Loko u cela foo ufanele ku cela kusuka evuhuma dyambu kuya evupela dyambu. Leswi switiyisisa leswaku swimilani hinkwaswo swikuma dyambu nkarhi hinkwawo wa siku. Loko ku ceriwe kusuka e nwalungwini kuya e dzongeni swita endla leswaku kuva na ndzhuti laha unga byala kona swimilani.
Tiyisisa leswaku ndzhawu leyi unga byalela eka yona ya ringanana ayi voyamelangi eka tlhelo rokarhi, kambe mati ya fanele ya kota ku khuluka kuya eka tlhelo lerinwana, kungavi ku voyame ngopfu leswinga vangaka nkhukhulo wa misava. Loko kuriku laha hile ka ndzhawu leyi voyameke swivula leswaku kufanele kuva na switepisi swokarhi. Loko ku voyame ngopfu swivula leswaku kufanele kuri na switepisi swotala.
Chela foro hi byasi na matluka kumbe swinwana leswi hatlaka swibola kumbe nhova yinene. Unga tirhisa na malongo ya swihari kufana na ya nyimpfu, timbuti, tihomu,tihuku, mpfundla kumbe tinguluve. Unga tirhisi vulongo bya ximanga kumbe mbyana, nyama kumbe mafurha.
Vekela swinwana swotiyela kufana na swirhabyani, tinhlanga ta mavele kumbe byasi le hansi. Tiyisisa leswaku kuna moya lowu kotaka kuva wuhundza hile xikarhi ka swona.
Vekela kwalomu ka 6 wa swithinana leswi fayiweke ehenhla ka leswi vekeriweke. Leswi swiendleriwa kuva ku engeteleriwa (swakudya swinwana leswi lavekaka, hinhlayo leyintsongo swinene) kufana na zinc (Zn) xikan’we na iron (Fe) eka misava yoleyo.
Pfala mathini yalawo hi maphepha lawa yanga handzuleriwa.
Katsa matluka na mabyasi yalawo e henhla ka swilo sweswo.
Gandla leswi cheriweke naku tlhela u katsa yanwana loko kuriku foro yaleyo ayi se tala.
Chela malongo ya swiharhi ehenhla. Leswi swinghenisa ti bacteria leti lavekaka ku borisa leswinga cheriwa leswaku swiva manyoro.
Tsakamisa leswi cheriweke, hiku tirhisa bakiti kumbe phayipi. Kutsakama swita endla leswaku kuva naku hatla ku bola swilo.
Funengeta leswi cheriweke hi misava leyi humaka eka foro yaleyo. Leswi swita sivela risema na tinhongani loko kuri na ku bola. Tatisa foro leyi himisava leyi humaka e forweni yoleyo- sungula hiyale hansi kuya eka yale henhla. Unga kandziyeli laha unga lulamisa kona.
Foro leyi endliweke yifamele kuva yiri 15 cm e henhla ka misava kambe loko leswicheriweke loko swibola naswona swakudya switava swirikarhi switirhisiwa hi matsavu lawa ya byariweke. Ku leha ka foro kuta hunguteka kuya hinkarhi.
Ku cela foro i maendlelo yo chipa no olova lawa, vahumelerisi ava fanelanga ku xava manyoro kumbe swo nonisa misava. Hikuva swimilani swi hanye kahle aswinge hluphiwi ngopfu hiswitsotswana na mavabyi naswona mali yo xava mirhi ya switsotswana yitava yintsongo swinene. Maendlelo lawa ya vuyerisa swinene xikanwe no vuyisa swimilani swa khwalithi hikokwalaho eka leswi landzelaka:
Byasi na matluka leswi cheriweke le hansi switirha kufana na xiponci hikuva switeka mati naku ya humesa loko ya laviwa hi swimilani.
Leswi cheriweke swihundzuka manyoro endzhaku ka nkarhi naswona switisa ti microbes ta misava.
Swihlayisa mali kutirhisa swononisa swintsongo na ti khemikali ku dlaya switsotaswana.
Mali yinga endliwa hiku xavisa matsavu ya khwalithi, kumbe kuhumelerisa matsavu lawa yangata dyiwa e kaya, swihlayisa mali hikuva awunge he xavi e mutini wa wena.
Leswi cheriweke switirhisiwa ku nonisa misava naku basisa mbango.

Swirhapa swa Matsavu Leswi nga Gadana ko Byalela Kona

©Marinda Louw
Tirhisa maendlelo lawa loko kuriku awu koti ku cela magoji. Swirhapa swa matsavu leswi gadaneke swikahle swinene eka vanhu lava hanyaka na vutsoniwa, kumbe vanhu lavanga ehenhla ka ti wheelchair lava tsakelaka kuva na swirhapa. Ya hambana na maendlelo lawa yo endla foro hikuva eka wona byasi na matluka swivekiwa eka misava yale henhla leswaku laha, leswi endlaka leswaku misava leyinga laha matlhelo, landzelerisa maendlelo lawa kambe u sungula hi xiletelo xa vumburi eka leswinga laha henhla.
Maendlelo lawa ya pfuna ku fana na lawa yo cela foro; swihlayisa mati naku engetelela manyoro emisaveni, leswi vuyerisaka matsavu ya kahle swinene kuya hi ndzhawu.

Xirhapa xa Matsavu e Swibyeni

©Marinda Louw
Eka maendlelo lawa, swibye swicheriwa byasi na matluka na misava ehehla. (Tsundzuka ku tsakamisa leswi cheriweke endzeni loko kunga se cheriwa misava ehenhla.) Xibye lexitalaka kutirhisiwa i thayere ra lori naswona ritirhisiwa ngopfu eka mazambala nati carrots. Maendlelo lawa yanga tirhisiwa hiku gadanisa mathayere yo ringana 5 kumbe 6 thayere ehenhla ka rinwana. Kwalomu ka 5 kuya ka 6 kg ya mazambala yantshwa yanga tshoveriwa kusuka eka thayere rinwe. Ti plastiki letikulu ta ntima na madiromu swingaha tirhisiwa ku byalela mazambala.
Swibye leswikulu swamabokisi yati pallets naswona swinga tirhisiwa, kambe lawakulu ngopfu yatala ku karhala endzhaku ka nkarhi. Longoloxa mabokisi lawa yarina lapi ra ndzhuti leswaku kutava na kunghenelela ka mati naswona swibye leswi swifanele kuva swiri edyambyini kungari laha kungana moya no titimela. Eka swimilani swotika kufana na peppers, matamatisi na eggplants, tiyisisa leswaku xibye xexo xikulu naswona xitika kuringana ku kondzelela ntikelo wa swimilani sweswo.
Ngetela byasi kumbe swirhabyani leswinga ta ndlariwa ehenhla ka misava yale henhla. Mbewu leyi yaha kumilaka yinga kota ku susumeta swihuma eka byasi lebyi ndlaleriweke leswaku ndzhongho wutshama wahari kona naku sivela leswaku kuva na nhova.
Matsavu yotala – kufana na kwembe, ti beans, xipinichi na tinyala- swibyaleka kahle ngopfu hi mbewu ya kona. Loko kubyariwa mbewu, aswilavi yiceleriwa ehansi ngopfu- byala kunga enti ngopfu kungavi kuhundza kanharhu eka ku anama ka yona. Loko u simula swimilani unga kavanyeti timintsu ta swona.
Cheleta kahle endzhaku ko byala naswona cheleta kanharhu hi vhiki endzhaku ka sweswo, nakona swiya hiku pfula yikona ke.
Swin’wana swimilani swapfunana kukula kahle xikanwe no sirhelelana eka valala.

Translated by Ike Ngobeni