Litshisi dzi dovha hafhu dza vhidziwa upfi lychees (Litchi chinensis Sonn) vhubvo hadzo ndi China. Mutshelo u hula nga zwitokola kha muri muhulwane une wa dzula u mudala une wa nga dzhia minwaha ya rathi uya kha ya malo uri hu kone upfi wo hula tshothe. Miri hei i toda nga maanda u thaba na mavu ane avha uri ndi avhudi.
Vha South African Litchi Growers’ Association (SALGA) vha ya tikedza vha dovha vha langa u bveledziwa ha dzi litshisi na u vhambadza Afrika Tshipembe nahone vha ya thusa na kha tsivhudzo na ndila ya u alusa dzi litshisi.
Mutsho wa dzi Litshisi
Mutsho une wa vha wavhudi kha dzi litshisi ndi fhethu hune hu ya vha na tshilimo tshilapfu tshine tsha fhisa ha dovha ha vha na dzi mvula nnzhi sa vhunga muri u tshi funa vhukuma madi. Dzi toda vhuria vhune ha vha vhupfufhi, hune ha vha ho oma ha rothola (zwine zwa vha fhasi ha 15-20ºC) miri hei a i kondeleli murotho une wa vha uri wo kalula. Uri dzi vhe dza vhudi ri dzi vhona fhethu hune ha vha na mufhiso une wa vha vhukati ha 25-30°C na humidity yo no fhira 60%.
U Alusa dzi Litshisi
Ine ya vha uri ndi yone khulwane ine ya tavhiwa vhukuma Afrika tshipembe ndi Mauritius 90% ine ya vha i tshi khou tavhelwa thengiso ya dovha ya vha ya vhukati ha khalanwaha) na McLean’s Red (i fhasi ha 7% kha ine ya vha i tshi kho bveledzeliwa u rengisa ya dovha ya vha yone ya u lenga kha khalanwaha). Hu di vha na dzinwe thukhu dzine dza tavhiwa kha hei ndowetshumo ndi Fay Zee Siu, Wai Chee (i ya lengesa) na Early Delight (iya tavhanyedzesa).
Miri ine ya vha uri i kha di vha mituku i fanela uvha yo rengiwa kha vharengisi vhane vha vha uri vha ya divhea na hone, ya tavhiwa mathomoni a khalanwaha ya dzi mvula. Vhunzhi ha dzi litshisi dzi ya tavhiwa nga air layering. Dzi ngudo dza Afrika Tshipembe dzi sumbedza uri dzine dza vha dzo tavhiwa nga thanda na dzine dza vha dzo tavhiwa nga zwa air layering hedzi dza air layering dzi vha dzone dzine dza a nwesa.
Zwa u thoma ha ya u toliwa mavu zwi ya thusa vhukuma kha u kona u vhona pfushi dzine dza nga todea nga murahu ha musi hu saathu tavhiwa. Hezwi zwi nga kona u lugiswa nga tshifhinga tshine ha vha hu tshi lugiselwa mavu na nga murahu musi dzi tshi vho hula uya kha vhane vha tola matari.
Dzi hula zwavhudi kha mavu ane avha uri ana mutavha kha vhupo hune ha vha uri ho fhola fhedzi dzi ya di dovha dza bveledza kha mavu ane avha uri ndi vumba na fhethu hune ha vha uri hu ya dudela. Adzi huli zwavhudi kha mavu ane avha uri asi avhudi. U sheledza zwi fanela uvha zwi tshi khou bva kha lushaka lwa mavu. Sa tsumbo, zwine zwa sa vhe zwi nzhi zwa u sheledza zwi fanela u itwa kha mavu ane avha uri ana mutavha.
U vulea ha zwimela zwine zwa vha zwo tavhiwa zwi ya bva kha zwithu zwine zwa nga lushaka lwa mavu na lushaka lwa muri, fhedzi zwi ya fhambana ubva kha 12 x 12 m (65 trees/ha) uya kha 10 x 5 m (200 trees/ha) kha zwine zwa vha uri zwi nga nnda. Fhethu hune ha vha uri ho khuda u vulea hu nga vha 8 x 4 m (312 trees/ha) kana u swika kha 6 x 4 m kha vhupo hune ha vha uri hu ya rothola.
Miri hei i vha na maluvha lwa maduvha a 21 kha Lutabvula lwa Afrika Tshipembe. Maluvha haya a bebiswa nga notshi uri hu kone uvha na u thoma uvha hone ha mitshelo. Vha Agricultural Research Council (ARC) vha ya tutuwedza notshi mbili uya kha nna uri dzi vhewe kha dzi orchard, hune ha vha kule na u dala ha vhathu.
Mutshelo wa litshisi u dzhia maduvha a 84 uya kha 112 uri dzi kone uvha hone, zwi tshi khou bva kha lushaka lw amuri na hune dza vha uri dzikhou bveledziwa hone. U hula ha mutshelo hoyu hu vha hu vhukati ha 16 na 35g.
Uri mitshelo i dale hu tutuwedziwa zwa u bebiswa, zwine zwa vha zwi tshi khou disa dzi pfushi uya nga u fhambana u fana na zinc na boron, girdling, u langa zwikhokhonono, na u sheledza.
Malwadze na Zwikhokhonono kha dzi Litshisi
Huna litchi moth, Natal fruit fly na false codling moth ndi zwone zwikhokhonono zwine zwa tou vha khombo vhukuma. Hei litchi moth i ita zwine zwa fana na kha macadamia nut borer. Hunwe hune dza dzula hone ndi kha macadamia, Bauhinia, Caesalpinia (plume miri ya maluvha) na tshaka dza Acacia.
zwinwe zwikhokhonono zwine zwa kwama u bveledziwa ha dzi litshisi hu vha ho kateliwa na bark borer na nematodes.
Vervet monkeys, bats, birds, nga maanda mousebirds na bulbuls zwi ya ita uri muri u tshinyalelwe na u huvhala ha mitshelo.
Hu ya vha na u sina nga mulandu wa u lenga u kana zwine zwavha zwo vhangiwa nga tshitzhili tshine tsha vha tshi tshi khou tshinyadza mutshelo na uri usa vhe na vhutshilo maragani fhedzi zwi ya fhungudzea nga u shumiswa ha sulphur dioxide musi hu tshi fhedza u kaniwa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe