Muvhuyu: u Ḓisa Pfushi

© Andrew Hankey from SANBI
Muri wa ḽizhakanḓila wa muvhuyu (Adansonia digitata) ndi muṱa,une wa wanala fhethu hune havha uri ho oma, Madagascar, India, Sri Lanka na Australia. Ndi muri une wa nga wo shandea' (zwine zwa dovha zwa iswa na kha dzina ḽawo), hune matavhi ahone anga midzi, mutumbu wa muri unga ṱanḓavhuwa wa swika 25 m. Hoyu muri une wa vha na vhutshilo vhulapfu u ya swikisa minwaha ya1 000.
Muvhuyu uya ḓisa zwiḽiwa, maḓi na, fibre fhedzi uya shumiswa sa mushonga. Maṱari maṱuku aya shuma kha u bika na kha u lafha mukhushwane. Dzi fibres dzi shuma u ita dzi thambo, mabammbiri ya dovha ya shuma sa tshithu tsha u fara maḓi musi hu sina maḓi kha matavhi na kha mutumbu. Mutshelo wa hone wa luphuse ndi hone hune ha bva hone calcium (Ca), ine ya fara magnesium (Mg), potassium (K) na B-complex vitamin ya ita uri zwiḽiwa zwivhe na vitamin C.
Maluvha awo matshena ane athoma u vhonala nga Tshimedzi uya Nyendavhusiku a bebiswa nga magwitha a ḓisa mutshelo wa tshivhumbeo tsho ṱanḓavhuwelaho matungo une wa vha na gwangwa ḽine ḽa vha uri ḽo khaṱhwa vhukuma ḽine nga ngomu ḽa vha na mutshelo mutshena une wa vha na mbeu tshena. Mutshelo wo lapfa u swika 12 cm – wo oma kha muri uya wela fhasi musi hu tshi khou kaṋiwa. Hu humbuleliwa uri zwi dzhia minwaha ya 8 uya kha 23 musi muvhuyu u saathu ita mbeu nahone uri une wa vha uri wo hula unga bvisa mitshelo ya 30 kg.
Une wa suvhelela, wa nga luḓi, muvhuyu una mapfura uya shumiswa na kha zwithu zwa u ḓola. Mapfura avha ono ḓala, monounsaturated na polyunsaturated fatty acids ine ya vha omega-6 ine yavha henefha kha 30%. Compound ine ya vha kha mapfura (β–sitosterol) i vha na maanḓa ane iya kona u fhungudza DNA kha miraḓo ya muthu. I vha ina vitamins A (ine ya vusuludza miraḓo), D3, K na E. Mapfura a muvhuya aya rotholola na hone aya kona u tsiḓulula miraḓo ya muthu.
Mapfura haya nga mvelo aya kona u lafha musi muthu o zwimba, na marinini, fhedzi iya vhuyedza kha mavhudzi o omaho, ya lafha na milomo, iya shuma sa mapfura amuvhili na u lafha nangakhadzi nga uya midzini yadzo. Ndi zwithu zwine zwa suvhelela, zwine zwa kona u lafha na eczema na psoriasis, I dovha ya ḓivhelwa u vhuyedzedza epidermis.
Muvhuyu uya ṱavhiwa nga mbeu kana nga u phaḓalala hayo kana u tou ṱavha. Muri hoyu u hula fhethu hune ha fhisa fhedzi au anḓani na murotho. Mivhuyu ndi vhaeni vha dzi mealybugs dzine dza vha zwitzhii zwa vhulwadze ha cocoa.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe