Baobab: Xitola Lexinga Tala Swakudya

© Andrew Hankey from SANBI
Nsinya wa ndhuma wa ximuwu (Adansonia digitata) wutala kuvonaka eka tindzhawu leti hisaka, tinga oma swinene ta Afrika, Madagascar, India, Sri Lanka nale Australia. Nsinya lowu wutshame onge wulo ganamisiwa (tani hileswi na vito rivulaka sweswo), laha marhavi yafanaka na timintsu, tshindi lerikulu swinene leri fikaka ekavo 25 m hivukulu. Nsinya lowukulu wa mihandzu wumila wu kula kufika eka kutlula 1 000 wa malembe hi vukhale. Ximuwu xitisa swakudya, swakudya na mitsembyani leyi tirhisiwaka tani hi murhi. Matluka lawantsongo yatirhisiwa eku swekeni kumbe ku horisa mukhuhlwani. Mahanti ya wona yakota ku endla byewu lebyinga tirhisiwaka ku endla tintambu, maphepha, na swinwana swofana na malapi kasi mati ya wona yakumeka eka tshindi kumbe marhavi.
Mihandzu leyingana mapa yitele calcium (Ca) hi ntumbuluko, yina magnesium (Mg), potassium (K) na vitamin B naswona yi endla leswaku juzi yakona yiva yitele hi vitamin C. Mabilomu yakona yobasa ya huma kusukela hi October kuya eka December ya pfunetiwa hi vomangedyani kuva yakota kuhumesa mihandzu ya xivumbeko xa oval kasi xikhamba xakona xina mapa lawa ya mihandzu lowu nambewu leyingatala mafurha. Mihandzu leyi – yifika eka 12 cm hiku leha – loko yi omile eminsinyeni yawa kutani yirhwaleriwa tani hi ntshovelo. Kuvikiwa leswaku swinga teka kwalomu ka 8 kuya eka 23 wa malembe kuva nsinya wa ximuwu wutswala mihandzu lleyi tikaka kutlula 30 kg.
Mafurha lawa ya nuhelaka kahle yatlhela yava mati nyana ya ximuwu ya dyiwa, kambe yatirhisiwa ngopfu eka ku endla swotola. Mafurha lawa yana ti acidi tokarhi leti fambelanaka na mafurha letingana omega-6 yakwalomu ka 30%. Kuna swinwana eka mafurha lawa (β–sitosterol) leswi nga kahle kupfuneta kuhunguta kuvaviseka ka DNA deka nhlonge. Yina vitamins A (pfuxelelaka ti cell membranes), D3, K xikan’we na E.
Mafurha ya ximuwu yasusiwa yarikarhi ya titimela naswona yakahle swinene tani hi mafurha ya massage hikuva ya hatlisa ku nghenelela emirini. Mafurha lawa hi ndzhavuko yatala ku horisa lomu kunga pfimba, Mashinini yo pfimba, kambe ya vuyerisa misisi leyinga oma swinene, ya pfuxelela milomo leyinga babaruka, yatlhela ya tirhisiwa ku tola eka nhlonge xikan’we naku herisa muna emirini wa munhu. Leswi yangana swona swipfuna eka eczema naku tshungula psoriasis naswona ya tiveka ku vuyelerisa naku tsakamisa epidermis.
Nsinya wa ximuwu wunga byariwa kusuka eka mbewu ya wona xikanwe naku tsemiwa ka rhavi uya wubyala hi rona kumbe u simula ximilani uya byala kunwani. Nsinya lowu wu mila laha ku hisaka kutlhela ku oma kambe wuchava swinene xirhami na gwitsi. Ximuwu xirhandziwa ngopfu hiti mealybugs leti tilwisaka switsongwatsongwani swa mavabyi ya cocoa.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni