Mishonga ya u Lafha kha ḽa Afrika Tshipembe

© Marinda Louw

Kushumisele kwa Zwithu zwa Sialala kha Zwimela zwi tshi Lafha

Zwa u shumiswa ha zwimela zwa mvelo na mapfura zwo ḓiswa nga vhathu vha u thoma uḓa vha Dutch nga tshaka dza tsini ho katelwa zwimela zwine zwa nga buchu, Aloe ferox (muzwala wa Afrika wa tshikhopha) na Cape chamomile.
Hezwi zwimela zwi tou shengiwa (Sceletium tortuosum ufhaa maanḓa), iya shelwa kha halwa kana kha viniga u itela tsukanyo na vhathu vho no lila nga maṋowana (buchu), unga u fhisa kana wa tou u daha (uya lafha ṱhoho i tshirema) kana wa bikiwa sa tie kana tshinwiwa (Sutherlandia frutescens na Athrixia phylicoides). Mapfura haya a mvelo aya shuma. Wild rosemary ilwa na zwitzhili na helichrysum i thusa rali wo lumiwa nga ṋowa kana phame, ngeno mapfura a buchu a tshi shumiswa sa zwishumisa zwa ulwa na musi wo zwimba.
Vhathu vha ma Sotho vha shumisa maṱari a Cape rose geranium vha tshi khou lafha zwilonda, maṱari aluphuse a Sourplum (Ximenia caffra) a thusa kha muthu ane asa bebe na mukhushwane ngeno midzi ya hone i tshi fhodza phrodisiac. Tshimela tsha hayani tshi ya ḽiwa tsho tou ralo (mahuyu ano haṱa, marula, num num), ane aya ita jam, nḓuhu dza kadzingiwa dza ḽiwa maṱari aḽiwa sa muroho (bitter melon, morogo na maṱari a cowpea).

Zwine zwa Fhodza zwa Tshimela tsha Mvelo

Zwauri zwimela hezwi zwi ya fhodza zwa Afrika Tshipembe zwo tumbulwa nga vhathu vha mashangoḓavha, zwiḽiwa na zwishumiswa zwa u ṱamba ya dovha ya shumiswa na kha zwinwe zwithu zwa u ḓola. Devil's Claw i ḓivhelwa zwa u lafha zwa muis muthu o zwimba na u lafha arthritis, Buchu ishuma ufha muthetshelo kha zwiḽiwa, ngeno mapfura a muvhuyu na Mongongo (ine ya dovha ya ḓivhiwa sa manketti) i tshi ḓivhiwa nga vhunzhi sa zwithu zwa u ḓola na u vhuyedzedza lukanda.
Zwithu zwa u fhodza zwa South African Indigenous Plants zwi fhodza na malwadze mahulwane. Gudedzi ḽa Cornell University Medical College vho wana uri African Ginger iya thivhela u oma lurumbu, Sutherlandia frutescens (‘muri wa pfuko') na African Wormwood (Artemisia afra) i kelwa u thusa kha u lafha vhulwadze ha pfuko na diabetes, i tshi khou dzhenisa khomboni muri wa Pepper-Bark une wa shumiswa kha manwe malwadze na malaria. Zwine zwo ṱanganiswa huna Lippia javanica na Knysna lily i shumiswa nga vhathu vha maZulu vha tshi khou itela u lafha Pfuko, diabetes, tsumbadwadze dza HIV/AIDS na TB hune ngudo dza zwino dzo wana uri sage inga kona u lafha vhulwadze ha lzheimer.
Southern African Medicinal Plants na vha zwiḽiwa zwa mvelo zwo leluwa uri zwihule, inga kaṋiwa ḓakani inga ḓiswa ya ṱavhiwa ngadeni ya hayani ya vhewa sa tshilinwa. Iya fhodza tsumba dzwadze dza malwadze manzhi, iya pangiwa kha zwiḽiwa zwa ḓuvha na ḓuvha uri ifhe pfushi na mutakalo wa munwe na munwe.
Hezwi zwi fanela u ḓivhiwa naho zwo ralo, uri u shumisa mishonga ya zwimela na mapfura azwi faneli u ita uri u litshe mishonga ya tshizwino.

Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone

Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe