Swimilani swa Mirhi Yotshungula swa Afrika Dzonga

© Marinda Louw
Afrika Dzonga yile ka xiyimo xa vunharhu tani hi tiko leringa biodiverse emisaveni hinkwayo naswona yive na swimilani leswotala kuringana malembe lawotala leswi pfunetaka hivu tshunguri laha kaya. Swimilani leswi swihorisa mavabyi yohambana hambana kukatsa na cancer, diabetes xikan’we na tuberculosis (TB) hambi kuri swivavi leswikatsaka mukhulhwana, arthritis, swiphiqo swa vamanana loko vari emasikwini, swivavi swale khwirini, kusivela ku biwa hi tilo, mimoya yo biha xikan’we naku hlongola tinsuna na timbyana.

Switirhisiwa swa Ndzhavuko swa Swimilani swo Tshungula swa Afrika Dzonga

Switirhisiwa swa vutshunguri na mpfuxelelo swa swimilani swale kaya na mafurha switisiwile hi vatshami vama Dutch lavanga swifikisa eka tinxaka ta laha kaya naswona swikatsa swimilani swofana na buchu, Aloe ferox (xaka ra Aloe vera) na Cape chamomile.
Swimilani leswi aswi cakunyiwa (Sceletium tortuosum tani hiswinyanula ntsako), loko yi petiwe eka mbyala kumbe vinegar leswaku yita pfuneta eka manyokanyokani na mpfuvelo (buchu), ya hisiwa naku nuhetiwa kumbe ku dzahiwa (camphor bush eka ku pandziwa hinhloko) kumbe kuvirisiwa tani hi tiya yotshungula mavabyi na tonic (Sutherlandia frutescens na Athrixia phylicoides). Mafurha yankoka yalaha kaya ya tirha swinene. Wild rosemary i mafurha lawa ya tirhaka eka switsongwatsongwani xikan’we na mafurha ya helichrysum yaa tirhisiwa kutshungula loko munhu a lumiwe hi nyoka na mapume, kasi mafurha ya buchu wona ya tirhisiwa hikuva yakota ku herisa kupfimba.
Vanhu va ma-Sotho vatirhisa matluka ya Cape rose geranium yanga endliwangi nchumu ku horisa swilondza naku pfimba hikwalaho ka xilondza, matluka lawa yanga kandziwa yava mapa ya sourplum (Ximenia caffra) yatirhisiwa ku lulamisa xiyimo xakuva munhu anga tswali na mukhuhlwani kasi mapa ya timintsu takona yatirhisiwa kuva yi engetela ntsakelo wa swamasangu. Swimilani swa laha kaya swinga dyiwa switetano (sour fig, marula, num num), ku endliwa jamu, ti manga kumbe timongo swi katingiwa no dyiwa (mbewu ya ximuwu na ti cowpeas ta rihlaza) na matluka tani hi matsavu (bitter melon, miroho na matluka ya cowpea).

Swilo Leswi Horisaka swa Swimilani Swale Kaya

Vuswikoti bya swimilani swavutshunguri swalaha Afrika Dzonga switekeriwe enhlokweni hiva international pharmacological, food and cosmetic industries naswona yitirhisiwa eka swilo swotala. Devil's claw yidumile hiku susa kupfimba naku tshungula arthritis, buchu yitirhisiwa ku nyika nantswo wa blackcurrant eka xiyenge xa swakudya, kasi mafurha lawa ya kamiwaka yofana na ya ximuwu na mongongo (leswi tivekaka tani hi manketti) switirhisiwa ngopfu tani hi swotola nhlonge na leswi pfuxelelaka nhlonge.
Vuswikoti byo horisa bya swimilani swalaha kaya swa vutshunguri swi engeteleleka ngopfu kuya eka mavabyi ya ntikelo swinene. Cornell University Medical College yikume leswaku African ginger yinga sivela mavabyi yo oma swirho, Sutherlandia frutescens (‘cancer bush’) na African wormwood (Artemisia afra) switiviwa tani hileswi pfunetaka swinene ku lwisa mavabyi ya cancer na diabetes, kasi nsinya lowunga khombyeni wa pepper-bark wutirhisiwa eka mavabyi ya venereal na malaria. Nkatsakanyo lowunga endliwa kusuka eka Lippia javanica na Knysna lily switrhisiwa hi rixaka ra na-Zulu ku tshungula cancer, diabetes, swikoweto swa mavabyi ya HIV/AIDS na TB laha vulavisisi byintshwa byikume leswaku sage hiyona leyi ehleketeleriwaka leswaku yinga tshungula mavabyi ya Alzheimer.
Swimilani swa vutshunguri swa Afrika Dzonga na swimilani swa swakudya swalaha kaya hixitalo swa olova kuswibyala, switlhela swikoteka kutshoveriwa enhoveni naswona swinga katsiwa eka swirhapa swale kaya eka vurimi lebyi tirhisiwaka. Swinga vevukisa swikoweto swa mavabyi, swikatsiwa eka swakudya ku engetela kuhambana ka swakudya leswi tirhisiwaka xikan’we naku vuyeriwa hi rihanyo naku hanya kahle ka mani na mani loyi aswitirhisaka.
Swifanele ku tekeriwa enhlokweni, hambi swiritano, leswaku kutirhisiwa ka swimilani swa vutshunguri na mafurha ya kona aswifanelanga kuva switeka ndzhawu ya switsundzuxo swa vutshunguri na swakudya.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni