Mango (Mangifera indica L.) ndi mutshelo wa India, Pakistan, na Philippines. Ahula fhethu hune ha vha uri huna miri minzhi nahone hu di vha na zwipida zwinzhi zwine aya hula khazwo Afrika Tshipembe.
Manngo aya hula o linganla kana o hulesa, zwine zwa nga swika 9-35m, muri wa hone u dzula wo dalafhala une wa wela kha muta wa Anacardiaceae.
Manngo ane avha uri ndi madala aya shuma na muno kana mapfura, curries, chutneys na zwibveledzwa zwa dehydrated, ngeno ane adifha, o vhibvaho atshi nga shuma na u vhewa nga zwikoti, u ita juice, puree na u omiswa. Kernel ine ya vha yo dala mapfura unga kona u ila, wa i shumisa sa mushonga na u liwa kha zwifuwo na u ita mapfura.
Divhazwakale ya u Bveledziwa ha Manngo
Horticulturists na vha divha vha divhazwakale vha ya tendelana uri manngo abva India. Kha dzi ngudo dza kale na dzi ngano dza vhathu vha India huna zwitori zwinzhi zwine ha vha hu tshi khou ambiwa nga miri ya munngo. Hu divha na inwe ngano ine ya vha i tshi khou tevhela munwe wa mudivhalea we afha Buddha orchard ya minngo uri akone u aerla kha mirunzi ya hone.
Kha vhuhosi vhuhulwane ha Mogu, Akbarm we ado vhusa ubva nga 1556 u swika nga 1605 o vha ana tsimu ya minngo ine ya swika 100 000. Hezwi zwo vha zwi zwihulwae, na kha zwithu zwa tshi. Musi vha Portuguese vha tshi ya vha dzula Western India, vha vhidza mutshelo manga, zwine kha musi zwo bva kha ipfi la tshi Tamil Manga. Ubva India mutshelo wa thoma u phadalala nga vhathu vha u dzula vha ndilani. E athoma u tavhiwa a tshi khou tavhelwa u rengisa hangei thungo lwa west o vha o tumbulwa nga vha portuguse hangei Brazil nga vho 1700.
Afrika Tshipembe, munngo wa u tou thoma wo vha wo tavhiwa nga Jan van Riebeeck Cape Town fhedzi mutsho wa hone wa sa vhe wavhudi kha munngo. Hu di vha na manwe manngo e ado tavhiwa Kwazulu Natal hune ha dudela zwo tumbulwaho nga vho 1850. Naho zwo ralo zwa u tavha u tshi khou tavhela mbuyelo zwo thoma nga vho 1920 hangei Ofcolaco hune ha vha tsini na Tzaneen Limpopo na Malelane kha vundu la Mpumalanga.
Tshaka dza manngo: Peach na Sabre, ndi dzone dza u thoma u tavhiwa Afrika tshipembe. Ha vha na tshaka dzine dza nga Kent na Zill dzo divhiswaho nga nwaha wa 1954 zwa ita uri hu kone u vha na nyaluwo nga murahu ha 1960 hangei Ofcolaco, kha kusi kwa Letsitele, na Letaba he zwa kona u vhonala uri hedzi tshaka mbili dzi ya kona u bveledza manngo manzhi vhukuma kha vhupo.
Mbuyelo dza Manngo
Manngo avha o dala madi-zwine zwa swika 72-86%,carbohydrates – zwine zwa swika 9 uya kha 25%, ya vha fhasi kha protein zwine zwa humbuleliwa uri inga vha i 0.9 -5.1%, ngeno fat i tshi sumbedza 0.2 - 2.7%.
Manngo ana zwithu zwa phytochemicals na pfushi. A dovha avha nadzi fibre, vitamin C, provitamin A, avha na zwine zwa swika10% ya vitamin dzine dza todea nga duvha vitamin B6 na carotenoids na polyphenols.
Mango ana polyphenols i shuma nga maanda kha antioxidant dzine dza tsireledza dzi celle dza vhathu uri hu sa vhaisale dzi DNA na manwe a malwadze ane anga kha di da. Mbuyelo ya polyphenol mangiferin ndi u thusa uri hu sa vhe na malwadze ano nga adzi mbilu na cancer.
Unwa bigiri nnthi ya manngo zwi dovha hafhu zwa thusa ngauri ndi tshikoni tsha folate na copper, zwi tshi khou fha zwine zwa swika 20% na 10%, nga u dovholola kha thodea dza vhathu vhahulwane.
Mango Allergies
Manngo awela kha muta wa Anacardiaceae na hone hu dzhiiwa hu mulimo. Huna vhanwe vhathu vhane manngo asa vha ande zwi tshi khou bva nga dzi protein dzine dza wanala kha manngo na pollen.
Oral allergy syndrome (OAS) zwi vha hone nga murahu ha mithethe mituku vhukuma wo la linngo na hone ndi hunwe u ila hune ha nga vha hone nga murahu ha mithethe mituku. Hu dovha ha vha na zwinwe zwine zwa itea zwine zwa vhidziwa upfi dermatitis’ zwine zwa bvisa zwipundu kha lukanda. Zwi vhangiwa anga urushiol zwine zwa wanala kha kanda, vhathu vhane vha la linngo vha vha na u ila vha fanela u tambelakule ha mitshelo minzhi. Manngo ane avha uri o bikiwa hana vho masiandaitwa. Na vhathu vhane vha sa le nduhu vha fanela u litsha ula manngo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe