Manko (Mangifera indica L) ke seenywa sa bosetšhaba sa ka India, Pakistan, le Philippines. Se mela botse ka ditikolgoong tša molatšatši go akaretša le ditikologo tše dingwe ka Aforika Borwa.
Manko e mela ka bogareng go ya go bogolo, ye e ka bago 9 go ya go 35m, mohlare wa mohlakamotala ke wa leloko la cashew Anacardiaceae.
Dimanka tše di tala di šomišetšwa letswai goba komkomore ya oli, dikhari, ditšhatni le ditšweletšwa tše di omišitšwego, mola ge dimanko tše di bose, tša go butšwa di šomišwa ka dikane, matutu, ye e itshekilego le go omišwa. Ditlhaka tša go nona ka oli di ka lewa, go šomišwa bjalo ka dihlare, ka dijo tša diphoofolo le oli.
Hisetori ya Tšweletšo ya Manko
Batsebatemo le borahisetori ba dumela gore manko e thomile ka India. Mangwalo a kgale le dinonwane tša maIntia, go na le dikgang tše dintšhi tše di amanago le mohlare wa manko. Nonwane ye e tumilego e amana le molatedi o ineetšego o filego Buddha serapana sa manko gore a ka kgona go ikhutša moriting wa mohlare wa manko.
Modiragatši mogolo Mmušišimogolo, Akbar, yo o bego a buša go tloga ka 1556 go fihlela ka 1605 o be a na le serapana sa dienywa sa mehlare ye 100 000 ya dimanku. Tše e be e le tše dikgolo, le ka maemo a sebjale bjale. Ge Mapotokisi a hudugela ka India Bodikela, le bona ba be ba bitša seenywa ‘manga’, mohlomongwe ye e hwetšwago go tšwa mo lentšung Tamil ‘manga’. Go tšwa ka India, dienywa di pahatlaletše go ya bodikela, go ka direga ka barekiši ba bakoloniale ba Yuropa. Dibjalo tša mathomo tša kgwebo ka Bophirima di be di hlongwile ke bahudugi ba Mapotokisi ka Brazil ka bo1700.
Ka Aforika Borwa, dimanko tša mathomo di bjetšwe ke Jan van Riebeeck ka Motse Kapa gomme maemo a bosa a ka lebopong a laeditše a sa e lokela. Dibjalo tše dingwe tša manko ka KwaZulu-Natale ye e borutho di ne tša hlongwa ka morago ka bo1850. Le ge go le bjalo, dibjalo tša kgwebo di thomile fela ka mafolofolo ka 1920 ka tikologong ya Ofcolaco, ye e lego gauswi le Tzaneen ka Porofenseng ya Limpopo le ka Malelane ka Porofenseng ya ka Mpumalanga.
Mehuta ya mehlare ya manku: Peach le Sabre, di be tša bjalwa la mathomo ka Aforika Borwa. Mohuta wa mohlare Kent le Zill di be tša hlagišwa ka tshepelo ya 1954 gomme ya feletša ka kgolo ya tšweletšo morago ga 1960 ka Ofcolaco, ka Moeding wa Letsitele, le ka ditikologong tša Letaba ge e bego ya hwetšwa gore mehlare ye mebedi ya tšweletšo ya maleba ka ditikologong tše.
Mehola ya Dimanko
Dimanko di na bokaaka ba meetse a mantšhi – ye e ka bago 72 go ya go 86%, dikhabohaetereite - mo e ka bago 9 go ya go 25%, gape e fase ka poroteine ka tekanyetšo ya 0.9 - 5.1, ge makhura a bontšha 0.2 - 2.7%.
Dimanku di na le mefuta ye e fapanego ya faethokhemikhale le phepo. E godimo ka hlale ya phepo, bithamine ya C, probithamine A, gape e na le kgonagalo go fihlela go 10% ya nyakego ya letšatši le letšatši ya bithamine B6 gotee le kharotini le dipolyphenol.
Dipolyphenol tša menku di šoma kudu bjalo ka diela tšeo di šitišago oksideišene ye e sireletšago disele tša batho kgahlanong le tshenyego ya DNA le malwetši a tshenyego. Kgonagalo ya polyphenol mangiferin go lweša malwetši a tshenyego bjalo ka malwetši a pelo le kankere le ona a bontšhitše mo go tseneletšego.
Kopi ye tee ya manko le yona ke mothopo wa go loka tudu wa folate le kopore, e aba go fihlela 20% le 10%, ka go latelana, ya dinyakwa tša bagolo tša letšatši le letšatši.
Diilwa ke Mmela tša Manko
Manko ke wa leloko la cashew Anacardiaceae gape e amana le mpholo wa ivy. Batho ba bangwe ba bontšha tiragalo ya diilwa ke mmele mo dimankong ka lebaka la diswano tše di hwetšwago diporoteineng tša dimanko le mmedula.
Dihlopha tša malwetši tsa ilwa ke mmele ya molomo (OAS) e diragala metsotso ye mmalwa morago ga go ja dimanko gomme ke ilwa ke mmele ye sa raranago ye e ka rarabololwago ka metsotso e le mmalwa. Tiragaloi ye nngwe ye e bitšwago ‘ikgokaganye le letlalo’ e baka diso letlalong. E bakwa ke oli ya moakere ye e hwetšwago letlalong gomme seenywa mo fase fela ga letlalo.
Batho ba ba nago le ilwa ke mmele ya manko ba eletšwa go efoga dipopego kamoka tša dienywa tša tlhago. Dimanko tše apeilwego ga se gantšhi di hlolago tiragalo. Gape ba ba nang le ilwa ke mmele ya cashew goba manoko ba swanetše go tila manko ka lebaka la kgonagalo ya ka tiragalo ye e ka kopanang.
Kgopela o ele hloko:
Tshedimošo ke ya thuto le merero ya tshedimošetšo fela gomme ga e a swanela go tšewa bjalo ka keletšo ya kalafo. Tshedimošetšo ga e a ikemišetšwa go tloša keletšo ya kalafo ye e neelwago ke badiredi ba tlhokomelo ya bophelo.
Translated by Lawrence Ndou