Maanḓa a Maluvha a Richtersveld

U Adza ha Mivhala

©David Fleminger

Ho no nwaliwa zwinzhi nga ha u anwa ha maluvha nga khalanwaha hune ha shandukisa fhethu ho omaho ha Namaqualand hu tshi adza kha mivhala ya u naka. Zwavhuḓi-vhuḓi hu thusa vhanwali vhanzhi kha zwa vhurendi hune ha vha ho tikiwa nga zwa kale. Nṋe naho zwo ralo ndo itwa nga zwithu zwo khwaṱhaho zwino ndi ḓo dzula nda dzika.

Naho zworalo, tshifhinga tsha u mela ha maluvha Namaqualand tshi ya mangadza zwihulwane na u takadza. Nga manwe maipfi, a ṱuma lurere zwi mangadzaho. Fhedzi ndi mini tshine tsha vhanga hezwi zwithu nahone ndi ngani zwi sa lengi u fhela?

Maanḓa a u Kona u Konḓelela

©David Fleminger

Zwavhuḓi- vhuḓi tshimela tshinwe na tshinwe kha ḽa, Namaqualand zwo no wana maanḓa a u kona u konḓelela usa vha na mvula nnzhi.
Zwine zwa ita ndi uvhea maḓi kha tsinde kana matavhi, kana nga ngomu ha zwo.
Minwe miri i alusa midzi ya vha mihulwane uri i kone u tshila nga madi. Fhedzi nga khalanwaha zwine zwa katela na muṱa wa daisy, dzine dza vha na mashumisele manwe o fhambananaho.
Nga murahu ha dzi mvula dza vhuria, miri hei i hula nga u ṱavhanya, ya thoma u anwa, ya bvisa maluvha, ya wisa dzi mbeu ya mbo ḓi lovha yoṱhe nga vhege nnthihi fhedzi.
Mbeu ya lindela mavuni u swika hu tshi ḓa dzinwe mvula, hune ha kona u dovholola zwe zwa vha zwo itea.
Dzinwe mbeu dzi a kona u dzula mavuni lwo no fhira nwaha, u swikela hu tshi ḓa mvula dza kona u tshila hafhu.

zwino, arali mvula dza vhuria dzo vha dza vhuḓi, nga murahu ha vhege dzi ya kona uvha dzo no ita zwoṱhe zwine zwi ya takadza maṱo zwa kunga na mbilu, na u hula ha maluvha o a nwaho zwi ya mangadza vhukuma.

Phambano

©David Fleminger

Naho zworalo, Hendrik van Zijl, munwe wa vha ḓivhalea vhe vha vhuya vha dzula kha vhupo ha Nieuwoudtville uri asi nga mbalo fhedzi, u tenda kha uri ndi nga u fhambana ha tshaka dza maluvha zwine zwa ita uri maluvha a hone a vhonale nga nḓila ine avha ngao.
Zwoṱhe zwo katelwa huna tshaka dzo no swika 3000 dza maluvha kha ḽa Namaqualand, manwe a hone aya kona u wanala.
Zwino arali ni tshi khou ṱoḓa u tou vha muthu wa maluvha u fanela uvha na vhulavhelesi, wa ita mushumo wau wa wana muthu ane aḓivha nga ha maluvha a ḓaka nga murahu ha musi u saathu thoma u ṱanga lwendo lwa u mona na maluvha.
Nga murahu ha hezwi zwi ya thusa u ḓivha Iridaceae ubva kha Asteraceae.

A tshi khou Vhonala kha Muya

Huna hezwi zwithu zwi mangadzaho zwa u zwimela. Maluvha a million a ya vhonala kha muya ane avha atshi khou swela u beba, nga zwikhokhonono zwine zwa vha uri asi zwinzhi.
Hezwi zwo mbo ḓiita uri hu vhe na mbambe tshimela tshinwe na tshinwe tsho da na nḓila ya mvelo ya u kona u kunga tshine tsha ḓo i bebisa.
Manwe aita zwa u dzulela u tou anwa nga vhunzhi, a tshi khou kunga nga muvhala wa tshitopi, mutshena na wa swiri.
Haya maluvha ane avha na vygie aya kunga vhukuma nga muvhala wao wa phephulu.
U tshi nga engedza,dzi petal dza zwimela dzo no vha na zwinwe zwine zwa nga ndi zwa u ṱalusa, zwine zwa nga zwikhokhonono, zwine zwi ya kona u kunga.
Sa tsumbo Monkey beetle, i ya funa ṱhoho ya daisies sa zwa u ṱangana tshihulwane.
Rolo ine ya vha kha pollen iya kona u vala zwikhokhonono, zwine zwa vha na mushumo, sperm tsha tshimela, zwine vha nga kona u zwivhona na vho musi vha tshi khou ya u dalela manwe maluvha.
Zwino vha tshi itela u ṱuṱuwedza zwinwe zwikhokhonono, tshaka dzo vhalaho dza Gazania dzo no vha na u swaiwa dzine dza kunga monkey beetles dza tsadzi.
Zwi fana na kha, Bee Fly i kungiwa nga zwithu zwine zwa penya u mona na ṱhoho ya ḽiluvha ḽine ḽa vhidzwa upfi Beetle Daisy, zwine zwa ḓisa tshedza unga u tshi khou bva kha muvhili sa kha Bee Fly.

Nga Mulalo

Zwinwe zwimela zwi dzula nga mulalo na zwine zwa zwi bebisa, zwi tshi khou bveledza tshivhumbeo tsha luvha tshine tsha vha uri tsho khethea kha vhathu vhadzo.
Sa tsumbo, dzinwe tshaka dza Pelargoniums na Irises dzo mela maluvha ane vha na thanda tsekene ine ya kona u tou dzhena fhedzi kha tshipiḓa tsha mulomo tsha tshaka mbili dzine dza vha dza tangle-winged flies. U amba nga ha zwine zwa konḓa u wanala.
Zwino huna hezwi zwa u takadza zwa ḓaka, ni songo vhona unga fhethu hoṱhe Namaqualand ho fukedziwa nga daisies. Zwavhukuma, maluvha avha hone kha dzi clump na patches.
Zwino u mona na dzingu, ni ḓo vhona na mivhala yo ḓikhethaho i tshi khou hula kha lunwe lurumbu hune havha na muvhala wa buraweni, na hune ha tou vha mbiluni ya shango, tsimu nthihi iya vha yo kuvhatedzwa nga mivhala, ngeno inwe i tshi vhonala isina na muvhala na muthihi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe