Litshisi kana lycheesa zwine ya dovha hafhu ya vhidziwa upfi (Litchi chinensis) vhubvo ha hone ndi kha dzingu la south east ya China nahone dzo thomiwa u tavhiwa nga nwaha wa 2000 A.D. mutshelo u hula wo litshedzana fhedzi kha tshitokola tshithihi, dzi hula nga zwituku kha muri une wa dzula wo dalafhala, une wa hula vhukati ha 9 uya kha 30m nga u lapfa. Miri ivha yo ita tshipulumbu nntha fhedzi i tshi khou dihula i tshi ya phanda.
Mutshelo unga di vha na muvhala mutsuku wa strawberry. Kana pinki kana buraweni nga muvhala musi dzi tshi vho vhibva dza vha na tshivhumbeo tsha u tandavhuwela matungo, na tshine tsha nga tsha mbilu ha vha na dzine dza dza nga tshipulumbu. Hei mitshelo i taluswa nga drupes. Mudifho, munukhelelo na lukanda lune lwa vha lwo vala zwa nga ngomu zwine zwa difha, gwangwa la hone a zwi kondi uri li vulee, lu vha lu tshi nga mukumba lu tshi hwasa. Thambo ya hone inga vha tshipulumbu kana u tandavhuwela matungo kana tshivhumbeo tsha lulimi lwa khuhu.
Litshisi dzi na vhushaka na rambutan na longan, mitshelo ine ya fana ine ya vha na lukanda lune wa fana, ine ya divhea vhukuma Asia. Rambutan yo valiwa nga muvhala mutsuku na mitalo midala ya vha na mudifho wa vhudi vhukuma ngeno Longan (‘dragon eye fruit’) ina muvhala wa buraweni une wa vhonala na muthetshelo une wa nga u ya hata.
U Tavha dzi Litshisi
China ndi vhone vhabveledzi vhahulwane vha litshisi, ngeno huna uri Afrika Tshipembe ndi vhone vhabveledzi vhatuku fhedzi ndi vhahulwane ngauri ndi vhone vhane vha fha vha southern hemisphere. Ndowetshumo ya dzi litshisi Afrika Tshipembe i vha yo ditika nga tshaka thukhu ngauri ndi tshifhinga tshituku tshine dza vha hone-ubva vhukati ha Tshimedzi u swika Luhuhi-dzine dza dalesa vhukuma nga nwedzi wa Nyendavhusiku.
Miri ya dzi Litshisi ndi mihulwane ine ya dzula yo dalafhala nahone i funa mutshu une wa vha uri uya fhisa vhukuma na mavu ane avha uri ndi a vhudi ane avha na acid. Ndi muri une wa anwa vhukuma, zwine zwa amba uri u nga vha na mitshelo minzhi kha hoyu nwaha, udaho zwa vha zwo fhungudzea.
Mushumo Wadzi Litshisi
Kha Litshisi zwi ya leluwa vhukuma uri u nntshe makanda ahone, na thambo ya hone, kha lukanda lune lwa vha uri lu ya vhonadza muvhala wa hone. Miri hei ya mitshelo iya liwa i tshi kha di vha mitete, kana yo itwa dzi juice, kana kha dzi jamu, malegere kana kha zwikoti. Naho zwo ralo mutshelo hupfi uya nntsha munukhelelo wawo arali wo vhewa kha dzi khene.
Juice ya dzi litshisi iya tangana ya difha zwavhudi yo tanganiswa na swiri na juice ya Lime fhedzi i fanela u shuma na zwezwo. Uri dzi kone u vha na vhutshilo vhulapfu mavhengeleni, hu vha na zwithu zwine zwa pangiwa zwine zwa lapfisa vhutshilo u fana na juice ya hone potassium meta-bisulphate zwinga shumiswa.
Veini ya dzi Litshisi inga itwa hu tshi khou shumiswa pulp ya mutshelo, wa i vhilisa na yeast ya veini uri hu kone ubva dzi pfushi zwine zwa vha zwina 11% ya halwa na munukhelelo wa rosy.
Dzine dza vha dzo sotoliwa makanda dzi nga vhewa kha zwikwatudzi dzina thambo kana dzo bviswa uri dzi kone uvha na munukhelelo wadzo. Musi mutshelo wo vhewa kha zwikwatudzi zwi ya thusa u engedza vhutshilo nga minwedzi ya 12 arali dzo vhewa hune ha vha hu tshi khou rothola -25℃.
Dzi Litshisi Dzine dza vha dzo Omiswa
Dzi ya kona hafhu u vhewa fhedzi dzi itwa hune dza vha dzi tshi khou tavhelwa u rengisa Afrika Tshipembe. U thaba hu ya fhela musi hu tshi khou itwa hezwi, fhedzi dzi pfushi dzothe dzi vha dzi hone. Musi hu tshi khou itwa hezwi lukanda lu ya khwathiswa fhedzi tshivhumbeo tshi dzula tsho ralo na muvhala nga mulandu wa zwithu zwine zwa vha zwi tshi khou thogomela nga zwo zwa sulphur dioxide. Sulphur dioxide i dovha hafhu ya khwathisa vhuhone ha lukanda na ndila ya u omisa. Lukanda naho zworalo lu ya honyana, zwine zwa swika 4.5 kg ya litshisi dzine dza vha thethe dzi ya kona u bveledza zwine zwa swika 1 kg ya litshisi dzine dza ha uri dzo oma. Vhutshilo ha musi dzi mavhengeleni dzo omiswa hu vha minwedzi ya rathi.
U Vhewa ha Litshisi Thethe
Litshisi dzine dza vha uri dzi kha di vha thethe umga kona u dzi vheya nga u dzi lovhea makanda abvaho kha mutshelo kha 30% ya saline solution-wa litsha zwine zwa vha zwitshena u mona na mutshelo. Nga murahu ha awara nthihi, wa kona u bvisa mutshelo kha solution wa kona u bvisa zwithu zwi tshena. Nga mvelo ya tshi Asia nga maanda China, vha tenda uri u bvisa zwithu zwi tshena u mona na litshisi zwi ya fhungudza mulilo. Sa tsumbo mulilo u dzhiwa sa tshinwe tsha vhutanu kha zwithu zwine zwa vha zwa ndeme vhutshioni. Mulilo u vha u tshi khou sumbedza maanda ane avha uri a khou vhonala na zwithu zwa muya. U tshi nga engedza hafhu mulilo unga sumbedza u tshi khou vha na fever, usa kona u lala u remiwa nga thoho na dora. Nahone vha ya tutuwedza u thoma u liwa ha zwitukutuku zwa nama kana sobo ya nama nga murahu ha musi usaathu la litshisi u itela u fhungudza mulilo. Zwinwe zwithu ndi zwa uri a u faneli ula litshisi dzine dza swika fumi nga luthihi.
Mbuyelo ya dzi Litshisi
Litshisi dzo dala vhukuma nga, vitamin B2 (riboflavin), potassium na copper. Huna u humbuleliwa uri dzi litshisi dzo vhalaho dzi nga swika vitamin C zwine zwa vha zwi tshi khou swika swiri lithihi 100% ya zwine zwa tea u liwa nga muthu muthihi muhulwane.
Litshisi dzi vha dzi na hypoglycin zwine zwa fhungudza tshikalo tsha mutsiko wa swigiri. Dzi ya ita mulilo arali dzi songo kaniwa dzi toda u liwa usaathu la tshithu. Dzi dovha hafhu dza vha dzo dala vhukuma nga polyphenols (antioxidants) ho kateliwa proanthocyanidins. Hezwi zwothe zwi nga thivhela cancer na vhulwadze ha mbilu.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe