Tinombhela kumbe lychee tani hileswi titlhelaka tivuriwa (Litchi chinensis) ekaya ka tona hile ka tindzhawu ta subtropical e southeast China naswona tirimiwe kona kusukela hi 2000 A.D. Mihandzu leyi yiva eka swichocho leswi kumekaka eka misinya yotlhuma leyi tshamaka yiri rihlaza leyinga kulaka exikarhi ka 9 na 30 m hiku leha. Misinya leyi yiva xirhendzevutani yitlhela yi leha.
Mihandzu yinga tshuka kufana nati strawberry, yiva pink kumbe pink woya eka buraweni hi muhlovo loko tivupfile, kutani tiva oval, kumbe xivumbeko xa mbilu kumbe ti endla xirhendzevutani. Mihandzu ya tinombhela yitekiwa tani hiti drupes. Mihandzu leyi yonyanganya ya nuhelo wa aroma na swalendzeni swa opaque leswi phutseriweke hi nhlonge leyi vandlekaka yovevuka, onge i dzovo no tiyela. Nyungu ya tinombhela yingava ya xivumbeko xa oval kumbe shrivelled kumbe xivumbeko xa ririmi ra huku.
Tinombhela tina vuxaka na rambutan na longan, mihandzu yimbirhi leyingana swale ndzeni leswi fanaka, ya ndhuma swinene e Asia. Rambutan yi phutseriwe hi mimitwa ya rihlaza naswona yina nantswo wa khirimi woanyanganya loko longan (‘dragon eye fruit’) yiri na nhlonge ya buraweni wo vonikela xikan’we na nantswo wa tart.
Vurimi bya Tinombhela
China i muhumelerisi nkulu watinombhela, loko Afrika Dzonga riri ntsongo kambe muhumelerisi wankoka e Southern Hemisphere. Tindzhawu ta vuhumelerisi bya tinombhela e Afrika Dzonga ti akiwe ehenhla ka tinxaka tintsongo leti langutaka eka nkarhi wantshovelo wuntsongo swinene – kusukela exikarhi ka October kuya eka February – laha switlakukaka kuya emaninginingini hi December.
Misinya ya tinombhela iyikulu naswona yitshama yiri rihlaza yitlhela yitsakela maxelo lawa ya hisaka na misava leyi tswongaka mati ya acid. Lowu i nsinya lowu cinca cincaka eka mavekelo ya mihandzu, leswi swivula leswaku lembe leri yingava na mihandzu leyikulu kasi leritaka yiva leyi ntsongo.
Switirhisiwa swa Tinombhela
Muhandzu watinombhela wa olova ku vandla naswona tinyungu takona tirhetela hiku olova loko udya swalendzeni leswo nyanganya, ku vonikela no nuhela. Mihandzu leyi taleke swakudya yidyiwa yitetano, yinga endliwa juzi, jamu, swiwitsi kumbe yicheriwa exikoteleni. Hambiswiritano, muhandzu lowu wutiveka kuva wu lahlekeriwa hi nantswo wa aroma loko wucheriwa exikoteleni.
Juzi ya furexe ya tinombhela yi katseka kahle naya orenji na lime kambe yifanele kutirhisiwa hinkarhi walowo. Ku engetelela vutomi bya juzi ya tinombhela, swilo swa nhlayiso swofana na potassium meta-bisulphate swinga tirhisiwa. Wayeni ya tinombhela yinga endliwa hiku tirhisa swale ndzeni ka muhandzu lowu, laha swivirisiwaka na xivirisi kuhumesa wayeni leyinga tala swakudya leyingana kwalomu ka 11% ya byalwa xikan’we na nuhelo wa rosy aroma.
Tinombhela leti vandliweke tinga gwitsirisiwa titetano tiri na tinyungu kumbe tingari natona, leswaku tita hlayisa nantswo wa ntumbuluko. Mihandzu yinga gwitsirisiwa eka syrup naswona yitava eka xiyimo xa kahle kuringana 12 wa tinhweti loko yitshama yirikarhi ka titimetiwa naswona yi vekiwa eka -25℃.
Tinhombela Leti Omisiweke
Tinombhela tinga tlhela ti omisiwa kambe leswi swiendliwa laha ti xavisiwaka e Afrika Dzonga. Kutsakama ka lahleka loko ku endliwa leswi, kambe swakudya hinkwaswo swa hlayiseka. Hinkarhi lowu, nhlonge ya tiyela kambe yitshama yahari eka xivumbeko na muhlovo walowuya hikuva yi fafazeriwe hi sulphur dioxide. Sulphur dioxide yitlhela yi antswisa nhlonge xikan’we naku omisiwa ka mihandzu leyi. Swalendzeni, hambiswiritano, swa hunguteka. Kwalomu ka 4.5 kg wa tinombhela ta furexe tita humesa 1 kg ya tinombhela leti omisiweke. Vutomi bya tinombhela leti omisiweke byi fika eka ntsevu wa tinhweti.
Nhlayiso wa Tinombhela ta Furexe
Tinombhela ta furexe tinga tlhela ti hlayisiwa hikuva ti lovekiwa loko ti vandliwile eka 30% saline solution - leyi hlayisaka xisirhelelo lexi xobasa ehandle ka muhandzu lowu. Endzhaku ka awara, humesa mihandzu leyi eka mati lawaya kutani u susa xisirhelelo lexi xobasa. Ndzhavuko wale Asia, ngopfu ngopfu kupfumela ka ma Chinese, vatshemba leswaku kususiwa ka xisirhelelo lexi xobasa eka tinombhela swita hunguta ‘fire’. Hindlela leyi, ‘fire’ kuvuriwa xin’wana xa swilo swa ntumbuluko swa vutomi. Fire yikombisa matimba na vukona bya ximoya. Ku engetelela kwalano ‘fire’ swinga tekiwa tani hikuva na mukhuhlwani, kupfumala vurhongo, ku pandziwa hinhloko na torha. Vatlhela va kondletela leswaku kufanele kusungula ku dyiwa nyana nyama kumbe supu ya nyama loko kungase dyiwa tinombhela leswingata hunguta ‘fire’. Ku kondleteriwa kun’wani hileswaku aku fanelangi kudyiwa 10 wa tinombhela hinkarhi wun’we.
Mbuyelo wa Tinombhela
Tinombhela tile henhla swinene hiti antioxidants, vitamin B2 (riboflavin), potassium na copper. Ku vikiwa leswaku tinombhela ta nkombo tinga ringana na vitamin C leyi kumekaka endzeni ka lamula naswona 100% wa leswi hlohleteriwaka kuva swidyiwa hi siku hi munhu lonkulu.
Tinombhela tina hypoglycin leyinga hungutaka nhlayo ya chukele. Yingava na khombo loko tinombhela letinga vupfangiki tidyiwa eka khwiri leringariki na nchumu. Tinombhela tifuwile hiti polyphenols (antioxidants), kukatsa na proanthocyanidins. Swin’wana leswi pfunetaka kusivela mavabyi ya fukuzani na mbilu.
Translated by Ike Ngobeni