Litchi kapa lychee jwalokaha e boetse e bitswa (Litchi chinensis) ke letswallwa la dibaka tse futhumetseng tsa borwa-botjhabela ba China mme e lenngwe moo ho tloha ka 2000 pele ho Kreste. Tholwana ena e hola ka masihla a sa teteanang, difateng tse tala ebile di tiile tse ka holang ho fihlela bophahamong ba 9 to 30 m. Difate di kgidikwe hodimo mme di sephara jwalokaha di phahame.
Ditholwana di ka ba bofubedu ba monokotshwai, pinki kapa bosootho bo pinki ka mmala ha di butswitse, mme tsa ba motopo, sebopeho sa pelo kapa se batlang se ba kgidikwe. Ditholwana di wela mokgahlelong wa ‘drupe’. Bokahare ba yona bo hlabosang, bo monko o monate ebile bo sa bonaletse bo kwahetswe ke letlalo le lesesanyane, le omme ebile le le mahwashe. Peo ya litchi e ka ba motopo kapa ya tsutsubana mme e sebopeho se kang leleme la kgoho.
Litchi e amana le rambutan le longan, ditholwana tse pedi tse bokahare bo tshwanang, tse ratwang Asia. Rambutan e kwahetswe ke metsu e mefubedu le e metala mme e na le tatso e tswekere ebile e le lebejana, ha longan yona (dragon eye fruit) e le letlalo le boreledi le lesootho mme e na le tatso e batlang e le bohla.
Temo ya Litchi
China ke mohlahisi e moholo ka ho fetisisa wa litchi, ha Afrika Borwa e le e monyane empa e le mohlahisi wa bohlokwa wa karolo e ka leboya ya lefatshe. Indasteri ya litchi Afrika Borwa e thehilwe hodima mefuta e mmalwa ya dimela tsa litchi tse shebileng nako e nyane ya kotulo-ho tloha bohareng ba Mphalane ho ya Hlakola-e phahamang ka Tshitwe.
Difate tsa litchi di kgolo haholo ebile di dula di le tala mme di thabela boemo ba lehodimo ba mongobo ka mobu o nang le esiti ebile o kenela metsi habonolo. E beha ditholwana ka dinako tse fapanyetsanang, ho bolelang hore tjhai e ba ntle ka selemo se le seng e be nyane selemong se hlahlamang.
Tshebediso ya Litchi
Tholwana ya litchi e bonolo ho e ebola mme peo e monyoha habonolo bokahareng bo tswekere, bo monko o monate le ho se bonaletse. Ditholwana tsena tse nyane di jowa di le ntjha, di ka etswa lero, tsa etswa jeme, dipompong le ho kwallwa kahara makotikoti. Le ha ho le jwalo, tholwana e tsejwa ka ho lahlehelwa ke tatso ya yona e monko o monate ha e kwallwa kahara lekotikoti.
Litchi e ntjha e tswakeha hantle le lero la lamunu le la sirilamunu empa e lokela ho sebediswa hanghang. Ho eketsa nako ya bophelo ba sethala ba lero la litchi, ho ka sebediswa dihlahiswa e bolokang dimela jwaloka meta-bisulphate. Veine ya litchi e ka etswa ka ho sebedisa makgapetla a ditholwana, ya bediswa ka tomoso ya veine ho hlahisa veine e phepo e ntle ya tahi ya bokateng ba 11% le monko o dipalesa.
Litchi e ebotsweng e ka hwamiswa sehatsetsing, ka peo kapa ntle le yona, ho boloka tatso ya tlhaho. Ditholwana di ka boetse tsa hwamiswa sehatsetsing kahara lero la tswekere e bohale mme e tla dula e le boemong bo botle ka dikgwedi tse 12 ha e phodisitswe ka potlako mme ya bolokwa ho-25˚C.
Litchi e Omisitsweng
Di-litchi di ka boela tsa omiswa empa sena se etswa boemong ba kgwebo Afrika Borwa. Mongobo o fokotseha haholo tshebetsong, empa dimatlafatsi kaofela di a bolokeha. Ka nako ya tshebetso ena, letlalo le a thatafala empa le boloka sebopeho sa teng le mmala ka lebaka la tshebediso ya sulphur dioxide. Sulphur dioxide e boetse e ntlafatsa bokgoni ba ho kenela metsi ha letlalo mme e ntlafatse le mohato wa ho omisa. Le ha ho le jwalo, bokahare bo a pona. Ke boima bo ka bang 4.5 kg ba di-litchi tse sa tswa kotulwa tse ka hlahisang 1 kg ya litchi e omisitsweng. Bophelo ba sethala ba litchi ke dikgwedi tse tsheletseng.
Ho Boloka Di-Litchi tse Ntjha
Litchi e ntjha le yona e ka boetse ya bolokwa ka ho inela ditholwana tse ebotsweng kahara motswako wa metsi a letswai wa 30% - ho boloka lera le lesweu le kwahetseng tholwana. Kamora hora, ntsha tholwana motswakong mme o tlose lera le lesweu. Setso sa Asia, haholoholo filosofing ya China, se dumela hore ka ho tlosa lera le lesweu le kwahetseng litchi ho tla fokotsa ‘mollo’. Mothating ona, ‘mollo’ ke papiso ho e nngwe ya dihlahiswa tse hlano tsa tlhaho tsa bophelo. Mollo o supa morolo o sebetsang le kganya ya semoya. Ho tlatseletsa moo, ‘mollo’ o ka boetse wa bonwa e le feberu, ho hlobaela, ho opelwa ke hlooho le lenyora. Ba boetse ba kgothaletsa pele ho loma makgetlo a mmalwa nama kapa sopho ya nama pele o ja di-litchi e le ho fokotsa ‘mollo’. Kgothaletso e nngwe hape ke hore ho se jowe di-litchi tse fetang tse 10 ka nako e le nngwe.
Melemo ya Litchi
Di-litchi di na le antioxidants tse hodimo, vithamin B2 (riboflavin), potassium le copper. Ho hakanngwa ha di-litchi tse supileng di lekana le vithamic C e fumanehang lamunung e le nngwe mme e le 100% ya tlhoko ya letsatsi le letsatsi ya motho e moholo.
Di-litchi di na le hypoglycin e ka theolang tswekere e phahameng. Ho ka ba kotsi ha di-litchi tse sa butswang di jellwa mpeng e se nang letho. Di-litchi di boetse di ruile ka polyphenols (antioxidants), ho kenyeletswa le proanthocyanidins. Metswako ena e ka thusa ho thibela mofetshe le lefu la pelo.
Translated by Maletsatsi Sejake