Vhubvo ha dzi blackberries ahu divhei nga mulandu wa uri huna tshaka nnzhi vhukuma dzine dza vha dzi tshi khou bveledziwa u mona na lifhasi. Huna dzine dza vha na vhubvo ha Eurasia na North America, dzo thoma u shuma kale vhukuma na nga tshifhinga tsha vha Greek na vha Roman dza dovha dza shumiswa na nga vha zwiliwa vha America sa zwiliwa na u shuma sa mushonga na dai.
U nangiwa ha zwimela zwo thoma vhukati ha nwaha wa 1800. Ndi hone he u bveledziwa zwa thoma u vhonala kha vhathu vhapo nga 1900.
U Bveledziwa kha Shango Lothe
Lwa minwaha ine ya vha uri yo fhira, u bveledziwa ha dzi blackberry zwo thoma u gonya zwi tshi khou tevhedza uri dzi dzula dzi tshi khou todiwa. Hezwi zwo tutuwedziwa nga mulandu wa uri dzi ya thusa vhukuma dza dovha hafhu dza vha dza ndeme kha mutakalo dzi tshi kha di vha thethe. U todea hadzo zwo mbo di dala vhukuma na nga mulandu wa uri unga diphina ngadzo na musi dzo tou ralo usa kone uvha na tshithu tshine wa nga tshilata khadzo, dzi ya dovha dza engedza musi hu tshi khou liwa zwiliwa zwa nga matsheloni na dzi yoghurt.
Zwa u bveledziswa ha dzinwe dzi tshaka dzine dza kha di vha nntswa zwi ya thusa kha vhabveledzi uri vha kone u swikelela zwine vharengi vha khou toda zwone nga u khwinisa muthetshelo wadzo, u bveledziwa hadzo zwo leluwa, vhutshilo vhulapfu dzi mavhengeleni na vhundeme ha mutshelo. Vha United States, Europe na Mexico ndi vhone vhabveledzi vhane vha vha phanda vhukuma.
U Bveledziwa Henefha Hayani
U bveledziwa ha mutshelo hoyu ndi zwituku vhukuma Afrika Tshipembe nahone hu ya humbuleliwa uri zwi do dzula zwo ralo ma kha minwaha ine ya vha uri i khou da. Inwe ya khaedu ine ya vha uri ndi khulwane kha hei ndowetshumo tshaka dzine dza tavhiwa hone dzi vha dzi songo lugela uri dzi nga ya kha manwe mashango. Naho zworalo tshaka nntswa dzi khou vha hone dzine dza nga thusa kha u lavhelesana na hei khaedu.
U Bveledziwa
Blackberries dzi kondelela ho tsaho, mavu ane avha avhudi, mavu ane avha na acid a dovha avha na pfushi, nahone zwa zwino dzi khou bveledziwa kha vundu la Western Cape, Free State, North West, Gauteng na Limpopo. Dzine dza swika 80% ya zwimela zwibveledziwa kha dzi tunnel dzo salaho dza kona u bveledziwa kha tsimu ine ya vha uri yo vulea.
Khalanwaha ya u Bveledza
Blackberries ndi mutshelo wa tshilimo, hune u bveledziwa hadzo Afrika Tshipembe zwa thoma nga nwedzi wa Lara zwi tshi khou bva kha hune dza vha dzi tshi khou bveledziwa hone na tshaka dza hone.
Tshaka
Huna tshaka dzo yaho nga u fhambana dzine dza tavhiwa, hu nga vha na dzine dza tavhiwa nga dzi ndunduma kana fhasi, hune huya ya vha na u fhambana ha mipfa khadzo. Dzine dza vha dzo tavhiwa kha milindi dzi ya vha dzo khwatha u fhira dzine dzavha dzo tavhiwa nga dzi ndunduma.
Blackberry dzi ya dzhia minwaha ine ya vha miraru uri dzi kone u pfi dzo hula tshothe dza di dzulela uvha dzi tshi khou anwa lwa minwaha ine ya swika ya 12. Nga 2018, ho vha na dzine dza swika 52% dzo tavhiwaho Afrika Tshipembe dzo vha dzi thukhu kha minwaha miraru dzine dza swika 40% dzo vha dzo no swikisa minwaha ya sumbe, sa zwe zwa vhonalisa zwone kha bugu ya SA Berry Producers Association.
Thengiso
The SA Berry Producers Association vho do amba zwauri dzine dza swika 225 tons ya dzi berry dzo bveledziwa nga nwaha wa 2018, hune khadzo dzine dza swika 28% dzo iswa kha mashango a nnda, 41% dza rengiswa hayani, 11% dza omiswa. Dzine dza swika 90% dzo ya kha manwe mashango dzo iswa Europe dzothe dzo salaho dza iswa Middle East.
Mushumo
Blackberries dzi dzhiiwa sa zwiliwa zwa maimo a nntha, ngauri dzo dala vhukuma nga vitamins A, C na E, minerala, dzine dza vha potassium, magnesium na calcium, ya dovha ya vha na dzi fibre na zwithu zwa u lafha khadzo. Dzothe hedzi pfushi hu na lutendo lwa uri dzi ya thivhela vhulwadze ha mbilu.
Unga dzi la dzi thethe, kana kha zwithu zwa u baga, dzo vhewa kha zwikwatudzi kana dzo omiswa, desserts, juices, teas, yoghurts na jamu. Midzi hupfi iya lafha u tshuluwa na dysentery. Ludi lwa hone lu thusa kha u thivhela lukanda kha zwitzhili na u tavhanya u hula.
Zwine vha Lafhi vha Hana Zwone
Nḓivho ndi ya zwa pfunzo na ufha vhathu vhuṱanzi azwi faneli u dzhiwa unga zwo ambiwa nga dokotela. Nḓivho hei ayo ngo ḓela uri ni litshe mishonga ya dokotela ni shumise hezwi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe