Ti Blackberries

©Louise Brodie

Laha ku tumbulukaka kona ti blackberries ka mampela aku tiveki hikuva kuna tinxaka totala to hambana hambana emisaveni hinkwayo. Ekaya ka tona hile Eurasia nale North America, ti blackberries ati tirhisiwa kusukela khale eminkarhini ya ma Greek nama Roma xikan’we na ma Amerika tani hi swakudya, murhi na dye.

Ku hlawuriwa ka swimilani swi sungule ntsena kwalomuya xikarhi kava 1800s. Loko vuhumelerisi byi sungule kutala eka vuxavisi bya laha kaya kwalomuya kava 1900s.

Vuhumelerisi bya Misava Hinkwayo

Eka malembe lawa yotala ya hundzeke, vuhumelerisi byati blackberry abyiri eku tlakukeni kuya hileswi ati lavekisa xiswona. Leswi swi hlohletele ku tsakeriwa ka swakudya swa rihanyo kuva vanhu vasungula kudya ngopfu mihandzu ya furexe. Ntsakelo watona awuri eku tlakukeni swinene hikuva ti blackberries i swakudya swohungasa leswinga tekeki nkarhi kumbe swinga heteki nkarhi, naswona swiva kahle swinene kukatsiwa eka swakudya swa namixo swati cereals nati yoghurts. 

Ku tumbuluxiwa ka tinxaka tintshwa swi pfuneta vahumelerisi kuva va fikelela swilaveko swa vatirhisi hikuva va antswisa nantswo, va olovisa vuhumelerisi, vutomi endzhaku ka ntshovelo na khwalithi yati berry. Tiko ra United States, Europe na Mexico hivona vahumelerisi nkulu.

Vuhumelerisi bya Laha Kaya

©Louise Brodie

Vuhumelerisi byati Blackberry i byintsongo swinene e Afrika Dzonga naswona byi languteriwe kuva byi tshamisa xisweswo kuringana malembe nyana lawa yaha taka. Xin’wana xa swiphiqo leswikulu eka tindzhawu ta vuhumelerisi hileswaku tinxaka leti byariwaka kona ati lulamelangi kuva tiya xaviseriwa matiko mambe. Hambiswiritano, tinxaka tintshwa tisungula kuva kona leswingata pfuna ku tisa xintshunxo eka xiphiqo lexi.

Vuhumelerisi

Ti blackberries tihanya kahle swinene eka misava leyinga enta, yitswongaka kahle mati, yingana acid xikan’we na swakudya swotala naswona eka nkarhi lowu tihumelerisiwa e xifundzheni xa Western Cape, Free State, North West, Gauteng na Limpopo. Kwalomu ka 80% wa swibyariwa swi humelerisiwa ehansi kati tunnel, loko letin’wana ti humelerisiwa laha kungana masimu yo pfuleka.

Nguva ya Vuhumelerisi

Ti blackberries i mihandzu ya ximumu, laha nguva ya vuhumelerisi e Afrika Dzonga yisungulaka hi November kuya hi ndzhawu ya vuhumelerisi na muxaka.

Tinxakanxaka

©Louise Brodie

Tinxaka tohambana hambana ta byariwa, laha kungana muxaka wo kokova ehansi kumbe tiyima kunene, laha timbanaka ntsena hi mimitwa. Letiyimeke kunene titala kuva ti tiyerile kutlula leti kokovaka ehansi. 

Swimilani swati blackberry switeka kwalomu ka malembe yanharhu kuva swikula swihelela naswona switshama swirikarhi switswala mihandzu kuringana khume mbirhi wa malembe. Hi 2018, kwalomu ka 52% wati blackberries leti byariweke e Afrika Dzonga atiri ehansi ka malembe yanharhu naswona kutlula 40% ayi tlula nkombo wa malembe hi vukhale, tani hileswi swinga kombiwa hiva SA Berry Producers Association.

Vuxavisi

©Louise Brodie

Va SA Berry Producers Association vahlamusela leswaku Afrika Dzonga rihumelerise kwalomu ka 225 tons wati berries hi 2018, laha 48% yinga xaviseriwa matiko yale handle, 41% yixaviseriwe kwala kaya naswona 11% yitirhisiwe ku endla swin’wani switirhisiwa. Kutlula 90% wa letinga xaviseriwa matiko tiye e Europe letin’wani tiya e Middle East.

Switirhisiwa

Ti blackberries ti tekiwa tani hi swakudya swa kahle, hikuva tifuwile hiti vitamin A, C na E, ti minerali, tofana na potassium, magnesium na calcium, xikan’we na fibre nati antioxidants. Hinkwaswo swakudya leswi switshembiwa kuva swipfuneta eka kusivela mavabyi ya mbilu. 

Ti blackberries tinga dyiwa titetano, titirhisiwa eka swo baka, ti gwitsirisiwa kumbe titirhisiwa eka ti dessert, juzi, tiya, yoghurt na jamu. Timintsu tivikiwa kuva tiyimisa ku chuluka na dysentery. Loko leswi susiwaka eka juzi swivikiwa kuva swi sirhelela nhlonge naku hunguta ku khalabya.

Disclaimer ya Swavutshunguri

Vuxokoxoko lebyi i byo dyondzisa xikan’we no nyika vuxokoxoko naswona swinge tekiwi tani hi switsundzuxo swa vutshunguri. Vuxokoxoko lebyi abyi kongomisiwangi eka kuyimela switsundzuxo swa vutshunguri kumbe kutshunguriwa loku ku nyikeriwaka hi lavanga leteriwa eka swavutshunguri.

Translated by Ike Ngobeni