Grapefruit ndi muri une wa vha hone nga murahu ha musi ho tanganiswa pummelo (ine ya nwaliwa hafhu sa pomelo) na maswiri au difha. Zwa kona u engedziwa kha muta wa citrus, grapefruit yo thoma u taluswa nga 1750 nga mufunzi vho - Reverend Griffith Hughes kha tshitangadzine tsha Barbados. Vho dovha hafhu vha u vhidza uri “mutshelo wo iledziwaho” wa Barbados, sa vhunga vhanwe vho vha vha tshi ri una vhukwamani na muri wo iledziwaho kha ngade ya Eden.
Dzina la uri “grapefruit” la nangiwa, ngandila ine muri wa vha u tshi khou hula ngayo. Vha divhi vha zwa miri vha America vho vha vha tshi khou toda u i vhidza uri “Pomelo”, fhedzi u shandukiswa ha dzina zwa vho ita uri hu vhe na u dada huna “Pummelo” na “grapefruit” ha vha yone yo dzulaho.
U Bveledziwa Kha Manwe Mashango
Muri hoyu uya kona vhukuma u kondelela hune ha vha na mutsho wo linganelaho. Sa zwe zwa ambiwa nga vho Tridge, China ndi vhone vhabveledzi vha hone vhahulwane. Nga 2018 vho vha vha tshi khou vha na zwine zwa vha zwa vhukati kha shango lothe. Ha vha na vha US, vhane vha vha kha vhuimo ha vhuvhili, vhane vha vha na dzine dza swika 8% kha u bveledziwa hothe.
Nga nnda ha u swikelela zwine zwa vha 4% ya u bveledziwa ho fhelelaho vha Afrika Tshipembe vho kona u swikisa 25% kha dzothe dzine dza vha uri dzo iswa kha mashango a nnda nga 2018. Hezwi zwa ita uri hu vhe vhone vhahulwane kha u isa kha manwe mashango u swika zwino. Vha China vha dzhia vhuimo ha vhuvhili hune vha vha na 12.7% kha dzothe dzine dza vha uri dzi khou iswa kha manwe mashango.
Vha Netherlands ndi vhone vhahulwane kha u tanganedza kha manwe mashango, hune vha vha na zwine zwa swika 16.6% kha dzothe dzine dza vha uri dzo dzhena (dzi vha dzi tshi khu bva kha manwe mashango uri dzi kone u dovha hafhu dza dzudzanyiwa). Zwi fanela u dovha hafhu zwa divhea uri vha Netherland vha ya dovha hafhu vha fhirisela kha vha Europe. Ha kona u tevhela Russia nga 10% kha dzothe dzime dza vha uri dzi vha dzi tshi khou iswa kha manwe mashango.
U Bveledziwa Afrika Tshipembe
Nga 2018, Afrika Tshipembe, ho tangana na Zimbabwe, vho vha na mbalo yo fhelelaho ya 7 886ha yo nwalisaho kha grapefruit uri dzi ye kha manwe mashango. Zwine zwa fhira 50% ya hezwi ndi kha vundu la Limpopo, zwe zwa ita uri hu vhe vhone vha hulwane kha dzingu, ha tevhela Mpumalanga, ye ya vha na zwine zwa swika 20% ya zwothe zwine zwa vha zwo bveledziwa kha vhupo.
Kwazulu Natal vho dzhia vhuimo ha vhuraru, nga u bveledza 9% ya fhethu hothe hune yo vha yo tavhiwa hone. Northern Cape na Swaziland vha na zwine zwa swika 6% na 5% ya fhethu hothe hune ha vha uri hu ya bveledziwa dzine dza vha dzi tshi khou ya mashango davha. Hu di vha na fhethu hune ha vha uri ndi hutuku Eastern na Western Cape. Zimbabwe ina hune ha swika 118 ha ya fhethu hothe hune ha vha uri ho nwaliswa uri dzi kone uya kha manwe mashango.
Tshaka
Huna tshaka nnzhi dzine dza vha uri dzo tavhiwa, hune kha dzo Star Ruby i vha ina 80% ya fhethu hothe he ha vha uri ho nwaliswa kha uri dzi do ya kha manwe mashango nga 2018. Ngeno Marsh yo dzhia vhuimo ha vhuvhili, ine ya vha na thukhu dzine dza tou vha 10% ya fhethu hune ha vha uri dzo tavhiwa hone.
Star Ruby yo bveledziwa nga vho Dr Dick Hensz Texas nga murahu ha u bviswa ha mbeu ya Hudson grapefruit. Holu lushaka lwo riniwa lwa dovha hafhu lwa bviswa nga 1970, nga mbeu dza u tou thoma dza 12 ya kona u swika Afrika Tshipembe nga 1972.
Mutshelo una lukanda lwa muvhala wa tshitopana na nga murahu hune ha vha na muvhala mutsuku. Holu lushaka lu ya shuma zwavhudi vhukuma Afrika Tshipembe u fhira US, lu tshi khou bveledza mitshelo ine ya vha uri ndi mihulwane ine ya vha uri iya vha isina na thambo.
Marsh yo divhiswa nga vha CM Marsh Florida nga vho 1860s kha mbeu ine ya vha i tshi khou bva kha muri wa Duncan kha zwithu zwa Mrs Rushing. Vho dzhia thanda vha kona u tavha ngayo ubva kha muri muthihi, musi vha tshi vhona uri a ina mbeu vha thoma u rengisa dzi thanda. Mutshelo ndi muhulwane wa vha mutshena, a una mbeu u liwa u tshi kha di tou vha mutete. Lwa tshifhinga ho vha hu lwone lushaka une lwarangaphanda Afrika Tshipembe.
Khalanwaha
Khalanwaha ya muri hoyu Afrika Tshipembe ndi Thafamuhwe u swika nga Fulwana, zwi tshi khou bva kha lushaka na mutsho.
Thengiso
Vhunzhi ha dza Afrika Tshipembe dzi rengiswa kha mashango a nnda, hune maraga wa nnda wa swikisa 70% ya zwothe zwine zwa vha zwo rengiswa nga 2017. Maraga wa u vhewa uya dzha 27% na maraga wapo u vha u fhasi ha 1% kha dzinwe dzi mbalo dzine dza vha uri dzo fhelela.
Europe ndi vhone vhane vha tanganedza zwine zwa swika 40% nga 2017, ngeno vha Asia vha tshi wana 25%.
Mushumo
Mutshelo hoyu uya vhavha, unga ula u tshi kha di vha mutete kha zwiliwa zwa nga matsheloni kana wa shuma kha dzi salad. Uya dovha hafhu wa vhewa uri u kone u ita dzi tart, jellies, marmalade, na beverages.
Ndi munwe wa mutshelo une wa vha fhasi kha-calorie fruit, fhedzi wo dala nga dzi pfushi, ine ya vha inwe ya dzi mbuno uri i shuma musi hu tshi khou fhungudziwa mivhili. I dovha ya vha na madi manzhi, zwine zwa ita uri u omeliwe.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe